فقه و حقوق جلد21 صفحه 375

طبقۀ زیرین است و طبقات دیگر طبقات رویین که بر روی این طبقه ساخته شده است. طبقات رویین به طبقۀ زیرین وابستگی دارند ولی طبقۀ زیرین، آن وابستگی را به طبقات رویین ندارد؛ یعنی اگر تغییر و حرکت و انهدامی در طبقۀ پایین رخ بدهد، جبراً در طبقات بالا هم اثر می گذارد ولی اگر در طبقات بالا تغییر و انهدامی رخ بدهد، روی طبقۀ پایین اثر نمی گذارد.

آیا مقصود از اینکه اقتصاد زیربناست این است که رابطۀ اقتصاد و سایر مسائل، از قبیل رابطۀ طبقۀ پایین ساختمان با طبقۀ بالای ساختمان است؟ اگر مقصود این باشد، این تشبیه بیش از این بیان نمی کند که با تغییر اقتصاد، سایر شئون تغییر می کند. این تشبیه فقط رابطۀ منفی را بیان می کند و رابطۀ مثبت مسائل اقتصادی را با سایر مسائل بیان نمی کند؛ یعنی این جهت را بیان نمی کند

که همۀ سازمانهای اجتماعی انعکاسی از روابط اقتصادی است و تمام کیفیات و خصوصیاتشان را از اقتصاد دارند، بلکه همین قدر می گوید که اگر سازمانی بنا شد، با تغییر اقتصاد خود به خود محکوم به تغییر است، اما این را که اصل به وجود آمدنش هم تابع اقتصاد است یا نه، بیان نمی کند.

این تعبیر را جور دیگری هم می شود تقریر کرد و آن اینکه مقصود از روبنا آن اصطلاح مخصوص معماری است. ساختمان یک اسکلت دارد که عبارت است از پایه ها (که مثلًا با آجر، آهن و سیمان بنا می شود)، سقف و اینجور چیزها، و یک روبنا که بیشتر جنبۀ زینتی و تفنّنی دارد مثل گچی که روی بنا می کشند، رنگ و روغنی که می زنند، نقاشی ای که می کنند، دکورها و امثال اینها.

اگر منظور این آقایان از روبنا و زیربنا- که زیربنا اقتصاد است و همه چیز دیگر روبنا- این باشد، گذشته از آن جهت که در تشبیه اول محکوم بود [یعنی حکم شده بود] (یعنی با خرابی طبقۀ پایین، طبقۀ بالا خراب می شود؛ اینجا هم با خرابی اسکلت، زینت و همۀ این حرفها از بین می رود و به قول سعدی اگر خانه از پای بست ویران بود، نقش ایوان دیگر فایده ندارد) یک مطلب دیگر هم فهمیده می شود و آن اینکه غیر از اقتصاد، هر چیز دیگر جنبۀ تفنّنی و ذوقی و غیر ضروری دارد؛ یعنی در میان مسائل زندگی بشر، یک سلسله مسائل است که جزو ضرورتهای زندگی است و آنها خودشان را جبراً بر بشر تحمیل می کنند و حاکم بر بشر هستند و آن، مسائل اقتصادی است؛ سایر مسائلْ جبری و ضروری و

حتمی