فقه و حقوق جلد21 صفحه 376

نیست، تفنّنی و ذوقی است؛ آنها خودشان را بر بشر تحمیل نمی کنند و نمی توانند جبراً بر بشر حکومت کنند، بشر بر آنها حاکم است. پس مسائل اقتصادی مسائلی است که بر بشر حکومت می کند و او را می گرداند و بشر اجبار دارد که از آن پیروی کند، و مسائلی غیر از آن از قبیل قانون، فرهنگ، هنر، اخلاق و مذهب، مسائلی است که اگر هم نبود، نبود. اگر بشر یک وقتی از مسائل ضروری خودش فارغ بشود، به این مسائل هم می پردازد ولی وقتی از آن مسائل فارغ نبود و ضرورتی پیش آمد، همیشه اینها را فدای آن می کند. بنابراین غیر از اقتصاد، همه چیز را باید غیر ضروری تلقی کنیم.

دربارۀ هنر این حرف، خیلی ساده است؛ می توان گفت که همین طور است. هنر امری است ذوقی و تفنّنی. بشر فراغتی داشته باشد به کارهای هنری می پردازد.

وقتی که ذهن و خیالش از همه جا فارغ شد، می رود سراغ اینجور مسائل، اما وقتی که پای ضرورت در میان باشد، همۀ اینها را طرد می کند. آیا فرهنگ هم از همین قبیل است؟ و خصوصاً قانون؛ آیا قانون هم برای بشر یک امر تفنّنی است یا ضروری؟.

به هر حال این، تعبیر دیگری است از آن تشبیه (زیربنا و روبنا). اگر چه نسبت به تعبیر اول در این تعبیر نکتۀ اضافه ای فهمیده می شود ولی آن نقصی که در تعبیر اول بود، در این تعبیر هم هست. نقص تعبیر اول این بود که صاحبان این نظریه می خواهند بگویند که سایر مسائل پرتو و انعکاسی از مسائل اقتصادی است. تنها از جنبۀ منفی نمی گویند که

با از بین رفتن اینها، آنها از بین می روند؛ بلکه می خواهند بگویند اخلاق، هنر، مذهب و قانون در هر اجتماعی، انعکاسی است از روابط اقتصادی آن اجتماع، به طوری که اگر برای یک جامعه شناس بیان کنند که در فلان جامعه این قانون حکومت می کند، مردمش چنین اخلاقی دارند و مذهبش اینجور است، او فوراً می تواند زیربنا را نشان دهد، بگوید: هان، اینجور اخلاق و هنر و فکر نشان می دهد که نظام اقتصادی اینها چنین نظامی است؛ و متقابلًا اگر نظام اقتصادی جامعه ای را برای یک جامعه شناس بیان کنند، حدس می زند که جامعه ای که دارای چنین اقتصادی است، حتماً هنرش هم این است، اخلاقش هم این است، قانون و فرهنگش هم این است؛ یعنی تا این مقدار تبعیت و وابستگی قائلند، در حالی که آن تعبیر از آن تشبیه، از این نظر مطلب را نمی رساند. ولی لزومی ندارد که