فقه و حقوق جلد21 صفحه 379

مسائل استدلال می کند، از مقدماتی به نتایجی می رسد. رسیدن انسان به نتایج به دو چیز بستگی دارد: یکی اینکه آن مقدمات اولیه ای که آنها را به عنوان اصل موضوع انتخاب کرده (یا اصول متعارفه ای که آنها را به کار می برد) چه مقدماتی باشد؟ چون از مقدمات شروع می کند تا به نتایج می رسد.

دیگر اینکه کیفیت به کار بستن آن مقدمات به چه نحو باشد؟ منطق صوری برای قسمت دوم است؛ یعنی منطق صوری برای این است که اگر انسان مقدماتی داشته باشد، این مقدمات را به چه شکل بسازد تا به نتیجۀ درست برسد.

در همۀ علوم، حتی علوم صددرصد تجربی، استدلال وجود دارد؛ چون بالاخره انسان در علوم تجربی هم تجاربی انجام می دهد و بعد محصول تجاربش را به صورت یک اصل کلی در می آورد؛ باز در آن استنباط وجود دارد.

حال آیا قوّۀ فکر و ادراک بشر که در مسائل استدلال می کند، تابع چیزی است یا مستقل است؟ این خودش مسئلۀ مهمی است. آیا قوّۀ فکر بشر و ریشه های وجدان فکری بشر، یک نیروی مستقل است یا نه؟.

از همۀ مسائلی که انسان در آنها استدلال می کند، ریاضیات روشن تر است. پایۀ ریاضیات یک سلسله اصول متعارفه و اصول اولیه است. آن اصول اولیه که در فکر بشر پیدا شده است، چه پایه ای دارد؟ پایه ای دارد

یا ندارد؟ ممکن است بگویید:

پایه اش حس است، ریشه اش حواس بشر است که در نتیجۀ یک سلسله احساسهای مکرر، سلسله اصولی در فکر و عقل بشر پیدا شده است. ما حالا به این قضیه کار نداریم که آیا همۀ اصول عقلی بشر از حواس گرفته می شود یا اصولی هم داریم که از حواس گرفته نشده اند؟ می گوییم آیا این اصول که در عقل و فکر ما در اثر احساسهای مکرر پیدا شده، ریشه اش همین است یا به نیازهای زندگی بشر و به عبارت دیگر به منافع و مصالح بشر هم بستگی دارد؟ مثلًا یک روز منفعت ما اقتضا می کند که 5* 5 مساوی 25 باشد. ممکن است در یک جا منفعت ما اقتضا نکند که 5* 5 مساوی با 25 باشد، در آنجا اگر 5* 5 مساوی 24 باشد منفعت ما بهتر تأمین می شود. یعنی واقعاً اگر منافع ما تغییر کرد، فکر ما هم دربارۀ اینجور مسائل تغییر می کند؟ این وجدان فکری ما بستگی دارد به منافع ما، به اغراض و هدفهای ما؟ یا اینها به هر جا بستگی داشته باشند، به حوایج و نیازهای ما بستگی ندارند؟.

یا فرض کنید در فلسفه می گویند: دور و تسلسل محال است، محال است که