فقه و حقوق جلد21 صفحه 391

هوا و خاک و نور و حرارت و غیره دارد و هیچ درختی در سرنوشت درخت دیگر تأثیر ندارد؛ یعنی مجموع درختها یک پیکر واقعی- نه قراردادی- به نام جامعۀ درختان نیستند.

آیا انسانها هم از همین قبیل اند که اگر در مورد انسانها بگوییم: «بنی آدم اعضای یک پیکرند» فقط یک تعبیر شاعرانه کرده ایم؟ یا نه، اصلًا این یک واقعیت است.

افراد انسان پیوندهایی واقعی با یکدیگر دارند که مردمی که با هم زندگی می کنند، طبعاً و واقعاً به صورت یک پیکر در می آیند و

افراد اجتماع واقعاً تا حدود زیادی حکم اعضا را پیدا می کنند؛ یعنی استقلالشان تا حدودی محو می شود و تابع آن وحدت و روحی می شوند که بر جامعه حکمفرماست.

اگر این دومی را گفتیم، آنگاه این سؤال پیش می آید: افراد که عضو جامعه هستند- و جامعه خودش یک واقعیتی است نه یک امر قراردادی- و تا اندازه ای استقلالشان را از دست می دهند، تا چه حد از دست می دهند؟ صد درصد از دست می دهند یا یک درصدی دارد، مثلًا بگوییم صدی پنجاه؟ البته درصدش را نمی شود معین کرد.

قرآن برای جامعه شخصیت قائل است، واقعاً برای جامعه حقیقتی و واقعیتی قائل است و افراد را عضو آن واقعیت می داند. افراد انسان در حکم درختان یک باغ نیستند، بلکه در حکم اعضای یک پیکرند. چون گذشته از اینکه مقررات اسلامی بر همین پایه گذاشته شده است (یعنی تنها جنبۀ فردی ندارد؛ نمی گوید فرد هیچ ارتباطی با افراد دیگر ندارد، بلکه برای اصلاح فرد که «جزء» هست، اصلاح «کل» را لازم می شمارد و هر فردی به خاطر خودش هم که هست مسئول آن کل و آن جمع است) اساساً در قرآن به همین صورت این منطق تأیید شده است و قرآن برای اقوام و به تعبیر خودش «امم» «1» شخصیت قائل است؛ یعنی همان طور که برای فرد حیات و موت قائل است، واقعاً برای جامعه حیاتی و موتی و کأنه روحی قائل است و برای جامعه عمر قائل است. همین جور که عمر فرد زمانی به سر می رسد، گاهی طولانی است و گاهی کوتاه، عمر یک جامعه هم گاهی طولانی است، گاهی کوتاه و زمانی به سر می رسد. همان طور که هر

فردی یک شعور خاص به خود دارد، جامعه