فقه و حقوق جلد21 صفحه 392

هم یک شعور خاص به خود دارد. و شاید به تعبیر بالاتر، همان طور که از نظر قرآن هر فردی یک کتاب دارد که ما اسمش را نامۀ عمل می گذاریم (وَ کُلَّ إِنسٰانٍ أَلْزَمْنٰاهُ طٰائِرَهُ فِی عُنُقِهِ وَ نُخْرِجُ لَهُ یَوْمَ الْقِیٰامَهِ کِتٰاباً یَلْقٰاهُ مَنْشُوراً) «1» و یک نامۀ عمل دارد که آن نامۀ عمل فردی است، هر امت هم یک کتاب مستقل دارد.

سخن علامۀ طباطبایی (ره)

این را باید عرض کنیم که ما این مطلب را بیشتر از تفسیر المیزان استفاده کرده ایم و لهذا خود آن تفسیر را آورده ام که بیشتر می خواهم عبارتهای آن را بخوانم.

ایشان (علامۀ طباطبایی) می گویند علت اینکه مورخین اسلامی قبل از هر مورخ دیگری به این فکر افتادند که بحثهای اجتماعی را مطرح کنند و برای هر قومی از آن جهت که یک قوم است، حساب مخصوصی باز کنند و برای هر قوم و ملتی روحی قائل شوند و افرادی مثل مسعودی در هزار سال پیش بلکه بیشتر و بعد ابن خلدون [سخنانی در این باب بگویند، تعالیم قرآن است.] اینها از همین قرآن الهام گرفته اند.

فرنگیها هم این مطلب را قبول دارند که جامعه شناسی به عنوان یک علم، ابتکار اولیه اش از اروپاییها نیست، مبتکر اولیه اش را ابن خلدون می دانند. البته قبل از ابن خلدون هم خیلی افراد بوده اند ولی ابن خلدون به صورت کاملتری بیان کرده است؛ یعنی ابن خلدون بوده که در آن مقدمۀ خودش تصریح کرده به این مطلب که هیچ دلیلی نداریم

که علوم عقلی منحصر باشد به آنچه که از قدیم به ما رسیده و یونانیان علوم را به نظری و عملی تقسیم کرده اند، و بعد علوم نظری را به شعبی تقسیم کرده اند و علوم عملی را به شعبی. ممکن است علوم دیگری باشد که اصلًا خود آن علم را بشر تاکنون نشناخته باشد و خود علم، جدید باشد نه توسعۀ یک علم. اصلًا علم، علم جدیدی باشد. و مدعی می شود که علم جامعه، خودش یک علمی است و مثل همۀ علوم دیگر موضوع و هدف و مبادی و مسائل دارد و با هیچ علمی فرق نمی کند.

کتابش ترجمه هم شده است و بسیار کتاب پرمغزی است. او برای امتها و ملتها ارتقاءها و انحطاطها قائل است و به حسب تشخیص خودش علل ارتقاءها و