فقه و حقوق جلد21 صفحه 411

انسان باید خودش را برای زندگی بسازد. حیوانات آنچه که نیاز دارند، به حکم طبیعت به آنها داده شده است. یکی حریص است، از اول حریص به دنیا می آید، تا آخر عمرش هم حریص است. یکی حلیم به دنیا می آید، تا آخر عمرش هم حلیم است و غیر از این نمی تواند باشد. یکی دیگر غَضوب و خشمناک به دنیا می آید و تا آخر عمرش همین جور است. یکی شره و شهوتران به وجود می آید و تا آخر عمرش همین طور است. خروس که به دنیا می آید با یک سلسله خصایص است، دیگر تغییر هم نمی کند. خروس تا آخر عمرش خروس است، خوک هم تا آخر عمرش خوک است، سگ هم تا آخر سگ است، گوسفند هم گوسفند است. انسان چطور؟.

انسان موجودی است که می تواند خُلقیات هر یک از اینها را بپذیرد. می تواند این بشود، آن بشود، این یکی بشود، آن یکی بشود، چیزی بشود برتر از همۀ اینها یا چیزی بشود پست تر از همۀ اینها، به تعبیر قرآن أُولٰئِکَ کَالْأَنْعٰامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ «1». انسان آن چیزی است که خودش خودش را بسازد، و آن چیزی است که بخواهد باشد نه آن چیزی که خلقتْ او را قرار داده است.

[قائلان به این نظریه] می گویند ما قوا و غرایز زیادی به طور بالقوّه داریم، ولی باید جدول بندی

کنیم و اینها را با یک نسبت و حساب معین پرورش بدهیم. مثلًا قوای شهوانی در حیوانات هست، در ما هم هست، ولی در ما بالقوّه است و باید آن را در یک حد معینی بسازیم. قوّۀ غضبیه- به قول قدما- در انسان هست، در حیوان هم هست، ولی در انسان بالقوّه هست. انسان باید آن را در یک حد معینی بسازد که از آن حد کمتر یا بیشتر نباشد. قوای فکری و قوای عقلانی هم هست.

آنگاه اینجور می گویند: اگر انسان مجموع استعدادهایش را متناسب با آنچه که خلق شده است پرورش بدهد (از حد افراط و تفریط پرهیز کند و در یک حد میانه قرار بدهد) دارای زیبایی عقلی می شود. مثلًا انسان فکر دارد، شهوت هم دارد. این هر دو در وجودش گذاشته شده است، ولی باید بداند که در طرح خلقتش چگونه قرار داده شده؟ آیا قرار داده شده که فکر تابع شهوت باشد؛ یعنی دائماً مجری هدفهایی باشد که شهوت برای او تعیین می کند، یا شهوت باید تحت حکومت فکر باشد؟ یا قوۀ غضبیه چقدر باید باشد، چقدر نباید باشد؟ می گویند