فقه و حقوق جلد21 صفحه 413

چون ملاک اخلاق، نفع رساندن به غیر است (البته مقصود از «غیر» فرد نیست، اجتماع است) و نفع رساندن به غیر همیشه در یک شکل (یعنی در یک نوع آدابی که ما داشته باشیم) نیست. معنایش این است که خیر و مصلحت اجتماع و آنچه که اجتماع بیشتر از آن سود می برد، به چه وضع است؟ این است که با تغییراتی که در بنیادهای اجتماعی رخ می دهد، نفع اجتماع هم فرق می کند. مثلًا همین طور که گفته اند اگر ما اخلاق در دورۀ صیادی، بعد دورۀ کشاورزی و بعد دورۀ صنعتی را در نظر بگیریم و بگوییم هدف اخلاق رساندن نفع به غیر (به جامعه) است، یعنی آنچه که مصلحت اجتماع اقتضا می کند، ممکن است مصلحت اجتماع در عصر صیادی یک خلق و خوی و یک تربیت را اقتضا کند و در دورۀ کشاورزی تربیت دیگری را.

مثلًا در دورۀ صیادی، بشر و جامعۀ بشری بیشتر نیاز به جنگجویی داشته است.

آنجا خلق و خو، خلق و خویی است که بیشتر بر محور شجاعت باشد. افرادی که از نظر شجاعت ارزش زیادی ندارند، کمتر می توانند به اجتماع خدمت کنند و قهراً ارزششان هم باید پایین بیاید. بنابراین مثلًا زن که در آن عهدها کمتر می تواند به آن نیاز اصیل اجتماع که جنگجویی است خدمت کند، طبعاً باید حق و ارزش کمتری داشته باشد.

در دورۀ کشاورزی، اجتماع خانوادگی اصالت زیادتری

پیدا می کند و زن نقش بیشتری در خانواده ایفا می کند. بسیاری از کارهایی که به حال خانواده مفید است، در داخل خانواده صورت می گیرد و زن در همان داخل خانواده آن کارها را انجام می دهد و نیازی به بیرون رفتن از خانه پیدا نمی کند. اینها هم مصلحت زندگی است.

پس در چنین مواقعی از یک طرف ممکن است ارزش زن بالا برود و از طرف دیگر ممکن است مسئلۀ عفت و حریم میان زن و مرد، خُلق خوب شمرده شود چون واقعاً مصلحت این است که زنها هرچه بیشتر در خانه باشند و هرچه کمتر [با مردان بیگانه] تماس داشته باشند، و این برای تحکیم وضع خانواده- چه از جنبۀ اقتصادی و چه از جنبۀ عواطف- بهتر است.

ولی در دورۀ دیگر (یعنی دورۀ صنعتی) وضع خانواده متزلزل می شود. مرد مجبور است کارش را بیشتر در کارخانه انجام بدهد. بچه ها و زنها را نیز به کارخانه ها می کشانند و آن اصول درهم می ریزد. در آن زندگی که بر محور دیگری می چرخد، بسیاری از مسائلی که قبلًا لازم بود دیگر لازم نخواهد بود.