فقه و حقوق جلد21 صفحه 423

می توانیم به دست بیاوریم که چه حدش افراط است چه حدش تفریط. مثلًا قوّۀ خشم و به اصطلاح قوّۀ غضبیه برای این به انسان داده شده که از خودش در مقابل طبیعت و انسانهای دیگر دفاع کند. حال آن آدمی که در صف اتوبوس ایستاده، آیا واقعاً حقش پایمال شد یا نشد؟ اگر پایمال شد آیا می تواند اعتراض کند یا نمی تواند؟ اگر می تواند، حال که حقش پایمال شده پس باید اعتراض کند، می خواهد جامعه آن را خوب بداند می خواهد بد بداند. این دفاع از حق است.

اینکه گفته اند: «لا یُعابُ الْمَرْأُ بِاخْذِ حَقِّهِ» یا: لٰا یُحِبُّ اللّٰهُ الْجَهْرَ بِالسُّوءِ مِنَ الْقَوْلِ إِلّٰا مَنْ ظُلِمَ «1» و امثال اینها، در واقع یک امر طبیعی را به انسان گفته اند و اگر انسان چنین اقدامی بکند، این قوّه و نیروی خشم خودش را در همان راهی اعمال کرده که برای آن راه [به وجود آمده است.].

پس خیلی فرق است بین اینکه مشتی به سر انسان وارد شود و انسان آن مشت را با مشت جواب بدهد (در این صورت می گویند این قوّه را برای همین به تو داده اند) و اینکه مشتی را انسان به سر یک ضعیف وارد کند (در این

صورت می گویند این مشت قوی را به تو نداده اند که آن را به سر این ضعیف وارد کنی).

بنابراین از راه شناختن غایات و خلاصه از راه شناختن انسان و شناختن غرایز و قوا و استعدادهای انسان، با تسلیم [به] این اصل که این قوا و غرایز به طور تصادفی در وجود انسان نیست و همین طور که هر عضوی در بدن انسان برای یک غایت و غرضی هست و حتی هر مویی یک غرضی بر آن مترتب است، هر قوّه و هر استعدادی نیز برای غرضی است و غرضش را هم می شود تشخیص داد؛ آری از این راه و با معیار و ملاک آن غرض، می توان حد افراط و تفریط را به دست آورد.

«و صلّی اللّٰه علی محمّد و آله»