فقه و حقوق جلد21 صفحه 443

از من گرفته که آنها را به صورت یک کتاب دربیاورد به نام اسلام و مقتضیات زمان.

زمانی در حدود بیست و پنج سخنرانی در همین زمینه کرده بودم و آنها را استخراج کردند، به علاوۀ یک عده یادداشتها، او اینها را گرفته است که به صورت یک کتاب در بیاورد و در عین حال من آن کتاب را کافی و وافی برای همۀ مسائل این بحث نمی دانم. پس بحث ما بیشتر جنبۀ فهرست و راهنمایی و یا نشان دادن و ارائۀ کلید حل این مشکل را دارد.

راز تحول تاریخ انسان

عرض کردیم بحث ما در دو قسمت است،

یکی مسئلۀ توسعه و تحول تاریخ که از ضروریات ناموس زندگی بشر است که تاریخ بشر متحول است و این یک رازی دارد. زندگی هیچ حیوانی حتی حیوانات اجتماعی از قبیل زنبور عسل متغیر و متحول نیست. دانشمندان نوشته اند زندگی زنبور عسل در چند هزار سال پیش هم بر همین نظام و بر همین وضع بوده که امروز هست. ولی بشر زود به زود نظامات و وضع زندگیش تغییر می کند و رازش همان است که قرآن بیان کرده است که بشر موجودی است که خودش مسئول زندگی خودش است. موجودات دیگر حتی حیوانات اجتماعی را طبیعت رهبری و سرپرستی و قیمومت می کند، غرایزی به یک معنا کور و جابر بر آنها مسلط است و هیچ گونه حق ابتکار به آنها داده نشده و مسئولیت تکوینی پیشبرد زندگی هم به آنها داده نشده است. ولی انسان موجودی است که زندگی او از ضعف شروع می شود و خودش باید مسیر تکاملی خویش را- البته با راهنماییهایی که از طرف انبیاء شده است- با ابتکار و قدرت و مسئولیت خودش طی کند.

منطق مبتنی بر اصل تغییر

راجع به مسئلۀ تحول زندگی بشر منطقهای گوناگونی هست. بعضی- که حتماً شما با آنها برخورد کرده اید یا در نوشته هایشان دیده اید- وقتی که وارد این مسأله می شوند و می گویند اسلام نمی تواند برای عصر ما کافی باشد، به یک اصل فلسفی استدلال می کنند، می گویند قانون اصلی این جهان تغییر و حرکت است، هیچ چیزی در این جهان ثابت نیست و حتی در دو لحظه به یک حال نیست. همین خودِ ما که