فقه و حقوق جلد21 صفحه 445

می گوید: إِنّٰا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّکْرَ وَ إِنّٰا لَهُ لَحٰافِظُونَ «1». البته این کاغذها و جلدهای قرآنها کهنه می شود ولی آن که هست حقایق قرآن است. اسلام از نوع معنی است نه از نوع صورت. پس ما باید بحثی روی معانی بکنیم. باید ببینیم اسلام که به صورت یک قانون است تا چه اندازه شکل قانون طبیعی را دارد یعنی هماهنگ با فطرت طبیعت و ساختمان طبیعت است. اسلام بیان کنندۀ قانون است. قانون اسلام در واقع یک قانون موضوعه نیست، یک قانون طبیعی است که از طرف خدا بیان شده و در این قانون، طبیعت اجتماعی بشر در نظر گرفته شده است. این قانون، مدار زندگی بشر را تعیین می کند. نمی خواهم بگویم که به این دلیل اسلام باقی است؛ می خواهم بگویم اگر ما- مثل بسیاری از کسانی که در نوشته های خودشان می نویسند- تکیه مان تنها روی اصل تغییر، این اصل فلسفی، باشد فوراً به ما جواب می دهند که این حرف درست نیست، آنچه متغیر و کهنه شدنی و فرسودنی و مردنی و از بین رفتنی است پدیده هاست ولی قانونها مشمول این مطلب نیست، روی قانون جداگانه باید بحث کرد.

منطق دوم: قانون زندگی بشر متغیر است

عده ای که نظر دقیق تری دارند روی قانونها بحث می کنند، می گویند راست است،

ما از این نظر نمی گوییم [اسلام جاودان نیست] که قانون طبیعت تغییر و تحول است بلکه از آن نظر می گوییم که اصلًا قانون زندگی بشر از آن نظر که زندگی بشر است متغیر است، چرا؟ به همان دلیلی که عرض کردیم: چون بشر موجودی است که خودش مسئول خودش است و زندگی بشر متطوّر و متحول است نیازهای بشر تغییر می کند. قانون وضع می شود برای رفع نیازهای بشر. قانون، ارائۀ طریقۀ شرافتمندانه و عادلانۀ رفع نیازمندیهای بشر است. پس ریشۀ قانون نیازمندیهای اجتماعی است. می رویم سراغ نیازها: آیا نیازهای بشر همیشه یک جور است یا نیازها متغیر است؟ نیازهای بشر متغیر است. بشر در دورۀ صیّادی و شکارگری یک نوع نیاز داشت، در دورۀ کشاورزی نوع دیگری از نیاز پیدا کرد. در عصر ما که عصر ماشین است، ماشین به دنبال خودش نیازهای دیگری آورده است. نیازها که