فقه و حقوق جلد21 صفحه 447

خیلی دنبال کردند- و هیچ چیزی

به هیچ وجهی و به هیچ وجهه ای در دو لحظه در یک حال باقی نماند، میان گذشته و آینده هیچ ارتباطی نمی تواند برقرار باشد و هیچ قانونی نمی تواند در عالم باشد. ولی همین عالم با این وجهۀ متغیری که دارد- که طبیعت وجهۀ متغیر عالم است- یک وجهۀ ثابتی هم دارد که نگهدارندۀ این وجهۀ متغیر عالم است که اگر آن وجهۀ ثابت نبود این وجهۀ متغیر هم وجود نمی داشت.

حکمای اسلامی که حرکت جوهریه را مطرح کرده اند، توجه به وجهۀ ثابت عالم هم کرده اند. گفته اند طبیعت متغیر است اما این طبیعت روحی دارد که آن روح همیشه ثابت است. مولوی در همین زمینه اشعاری عالی دارد، می گوید:

قرنها بر قرنها رفت ای همام وین معانی برقرار و بر دوام

آب مُبْدَل شد در این جو چند بار عکس آن خورشید دائم برقرار

پس بنایش نیست بر آبی روان بلکه بر اقطار عرض آسمان

این صفتها چون نجوم معنوی است و إن که بر چرخ معانی مستوی است

در کل جهان یک حقایق ثابتی است و یک وجهۀ متغیر. در خود ما [همین طور است.] ما اگر یک روح و یک حیات ثابت و یک منش مشخص نمی داشتیم، این پیکر متغیر را هم نداشتیم. اینکه ما ما هستیم، ما همان آدم چهل سال پیش و پنجاه سال پیش هستیم با اینکه تمام این بدن ما چندین بار تغییر کرده و ریخته، قسمتی از آن به صورت ناخن در زباله دان ریخته، قسمتهای دیگرش به صورتهای دیگر، مثلًا سلولهای پوست بدن ما به شکلی مثل پوسته ریخته است و به شکلهای دیگری دفع شده است و آن بدن ده

سال پیش ما حالا خدا می داند که در کدام زباله دانیهاست ولی ما ما هستیم، به خاطر آن است که روح ما باقی است. زندگی اجتماعی بشر هم عیناً مانند همان اندام بشر است و مانند همۀ جهان است، یک روح ثابت دارد و یک پیکر متغیر.

ثبات اخلاق

مثلًا بشر از قدیم الایام نیازمند بوده است به اینکه به غرایز خودش نظام بدهد. دارای غریزۀ شهوت بوده، دارای غریزۀ جاه طلبی بوده، دارای غریزۀ جنسی بوده است، در عین حال دارای غریزۀ علمی و حس کاوش بوده است، دارای غریزۀ زیبایی بوده، دارای غریزۀ نیکی و احسان و اخلاق بوده و دارای غریزۀ پرستش و تقدیس بوده