فقه و حقوق جلد21 صفحه 448

است، دارای غرایز گوناگونی بوده است که حالا راجع به اصالت اینها که ریشۀ همۀ اینها یکی است یا نه، بحثی نداریم. نیاز داشته است که این غرایز خودش را نظام بدهد. اسم این نظام دادن به غرایز «اخلاق» است. البته اخلاق غیر از آداب است.

آنچه که مربوط به نظام دادن غرایز است تغییر نمی کند.

مثلًا انسان در اصول تربیتی خودش باید همیشه عقل خودش را بر شهوات و جاه طلبی ها و به اصطلاح قدما عقل را بر نفس حاکم قرار بدهد. این یک اصلی است که بدن کهنه می شود و پیکرۀ جهان هم کهنه می شود ولی این اصل تغییر نمی کند.

همچنین [آیا] شما می توانید بگویید استقامت داشتن- که یک صفت و پدیدۀ اخلاقی است- حالا دیگر کهنه شده، در هزار سال پیش استقامت داشتن برای انسان خوب بود ولی حالا دیگر خوب نیست؟ اعتماد به نفس داشتن و اتکاء به غیر نداشتن در قدیم الایام

خوب بود ولی حالا بکلی تغییر کرده، نقطۀ مقابلش خوب است؟ و همچنین خصائص اجتماعی از قبیل راست گفتن و دروغ نگفتن، امین بودن و خیانت نکردن؛ چون اینها همه مسائلی است مربوط به روح زندگی. یا آنچه که به نام حقوق بشر نامیده می شود: عدالت، آزادی، مساوات، آیا می شود گفت دنیای جدید، دیگر این حرفها را نمی پذیرد، دیگر عدالت کهنه شد، دیگر آزادی کهنه شد، دیگر مساوات کهنه شد، دیگر انساندوستی کهنه شد؟ شما می بینید امروز هر ملتی که در تاریخ خودش فردی را پیدا می کند که در چند هزار سال پیش مثلًا به آزادی یا مساوات احترام گذاشته، به عدالت احترام گذاشته و کمتر ظلم کرده است، این امر را به عنوان یک مایۀ مباهات ذکر می کند، چرا؟ چه معنی دارد که انسان بیاید یک مسئلۀ مربوط به چند هزار سال پیش را در عصر آپولو و فضا طرح کند؟ جواب این است که این مسائل مربوط به روح زندگی است، مربوط به شکل و صورت زندگی نیست. پس اگر کسی بگوید نیازهای بشر تغییر می کند، می گوییم به این سادگی هم نیست که شما می گویید. بشر دو نوع نیاز دارد: نیازهای ثابت و همیشگی و نیازهای متغیر. چنین نیست که به طور کلی نیازها تغییر می کند. حال اینکه اسلام با نیازهای ثابت و نیازهای متغیر چه کرده، در فصل بعد صحبت می کنیم.

مسئلۀ عصمت زمان

در اینجا به مطلب دیگری هم باید رسیدگی کنیم و آن این است: در برخی از