فقه و حقوق جلد21 صفحه 454

که اگر عقل به آن راز و رمز پی ببرد تصدیقش می کند؛ یعنی مقررات اسلام بر اساس یک مجهولات و مرموزات و خارج از دسترس اندیشه و فکر و عقل نیست، بر اساس یک سلسله مصالح و مفاسد در زندگی بشر است که برای عقل قابل مطالعه است. [قاعدۀ] «کل ما حکم به الشرع حکم به العقل» می خواهد بگوید اسلام یک دین منطقی است؛ فرضاً فلسفۀ یک حکمش الآن برای عقل روشن نیست ولی یک امر مرموزِ مربوط به عالم مجهولات هم نیست که اصلًا بکلی ضد عقل باشد، مثل حرفهایی که مسیحیت در باب تثلیث می گوید که ایمان غیر از عقل است. ایمان غیر از عقل نیست. حساب اینکه ایمان از عقل جداست در اسلام وجود ندارد و همین امر قدرتی به فقه اسلامی بخشیده است. (اصول دین اسلامی که اساساً منطقۀ انحصاری عقل است، به عکس مسیحیت که اصول دین برای عقل منطقۀ ممنوعه است.) این مسأله سبب شده است که به علمای اسلام یک میدان بازبدهد که در مسائل، عقل

را دخالت بدهند و خود همین یکی از اسباب پیروزیهای فقه اسلامی در ادوار گذشته است. در بسیاری از مجامع بین المللی که روی فقه اسلامی مطالعه کرده اند انعطاف فقه اسلامی را خیلی ستایش کرده اند. انعطاف عجیبی دارد.

عدم توجه اسلام به شکلهای زندگی و توجه به روح زندگی

علت دومی که در اسلام وجود دارد [و موجب هماهنگی با توسعه و تحول دنیاست] همان است که در ضمن عرایضم اشاره کردم که اسلام به صور و شکلهای زندگی توجه ندارد، هیچ عنایت ندارد که شکلی از شکلهای زندگی را تثبیت کند، همیشه به روح زندگی توجه دارد و به همین جهت از تصادم با پیشرفتهای زندگی پرهیز کرده چون آنچه که علم و صنعت و تکنیک آن را پیش می برد صورت زندگی و ابزار زندگی است، ساختمانها و [قالبهای زندگی است. مثال:] «1» اگر من بخواهم پول بدهم و در ازایش چیزی بخرم که اساساً هیچ فایده ای به حال من ندارد، اسلام می گوید این معامله باطل است؛ تو باید در مقابل، یک مال بگیری؛ این که ثروت نیست و به حال تو فایده ندارد، یا فایده ای است که تو خیال می کنی فایده است ولی اسلام به رسمیت نمی شناسد. از آن طرف فقها گفته اند چون اسلام استفاده از اعیان نجسه را