فقه و حقوق جلد21 صفحه 80

ندارند.

این مقیاسها، مقیاسهایی است که اسلام به دست ما داده است که ما بتوانیم آزمایش کنیم. حالا ما باید جریانهایی را که در تاریخ اسلام پیدا شده است رسیدگی کنیم. من امشب خیلی کوشش کردم که این مطلب را بفهمانم. نمی دانم توانستم خوب بفهمانم یا نه که در دین اسلام دستگاه

تصفیه وجود دارد. ولی این را بدانید جریانهای آلوده کننده هم از صدر اسلام تاکنون بوده است. اگر ما آن جریانهای آلوده کننده را نشناسیم پس فایدۀ دستگاه تصفیه چیست؟ این جریانها از جریان حملۀ مغول اگر بالاتر نباشد، پایین تر نیست. حملۀ مغول یک آلودگی محسوس است. ما آلودگیهای نامحسوس هم داریم. دیشب داستان خوارج را عرض کردم. این داستان تنها یک جریان نظامی نبود که بعد هم غائله اش ختم شد و از بین رفت. یک جریان دینی و مذهبی بود، رنگ مذهبی داشت، از خودشان فقه ایجاد کردند، و نمی توان گفت فقه خوارج در سایر فرق اسلامی اثر نگذاشته است.

جریان دیگری که اشاره کردم، جریان اشعریگری است. یک ظاهرپرستی عجیبی در میان اشاعره بوده که حد نداشته است. هر حدیثی را که به پیغمبر نسبت می دادند، می گفتند درست است. هر جمله ای را با هزار قرینۀ خلاف هم که بود، باز به ظاهرش حمل می کردند. کتاب تاریخ ادبیات ادوارد براون، جلد اول را که می خواندم دیدم آنجا که تاریخ عقاید اسلامی مثل جریان اشاعره را نقل می کند، از یک مستشرق معروف هلندی به نام دزی- که دنیا هم برایش خیلی ارزش قائل است- حدیثی را نقل می کند که پیغمبر فرمود: همان طور که در جنگ بدر خدا را دیدید، در روز قیامت هم خدا را خواهید دید. من خیلی تعجب کردم، یعنی چه؟ بعد گشتیم دیدیم این جمله ای است در کتب کلامیه، نه در کتب حدیث. تازه آن جمله این است: «انَّکُمْ سَتَرَوْنَ رَبَّکُمْ یَوْمَ الْقِیامَهِ کَما تَرَوْنَ الْقَمَرَ لَیْلَهَ الْبَدْرِ» یعنی خدا را در قیامت خواهید دید، همان طوری که ماه شب چهارده را می بینید. آن وقت

او خیال کرده است لیله البدر یعنی جنگ بدر. بعد ما باز تحقیق کردیم که آیا چنین حدیثی که در کتب کلامیه نقل کرده اند وجود دارد یا نه؟ در کتب شیعه که اصلًا وجود ندارد، در کتب اهل تسنن چیز دیگری است و در دست متکلمین به این شکل درآمده است. در یکی از کتابهای اهل تسنن پیدا کردم. ابتدای حدیث این است: شخصی خدمت حضرت رسول آمد و سؤال کرد: چگونه می شود که همۀ مردم خدا را در آنِ