فقه و حقوق جلد21 صفحه 90

مشروطیّت

اشاره

إِنِ الْحُکْمُ إِلّٰا لِلّٰهِ «1»*.

در دو شب گذشته به دو جریان فکری که در تاریخ اسلام رخ داده و هر دو جریان جمودآمیز بوده است، اشاره کردیم. یکی از این دو جریان، جریان خوارج بود.

خوارج مظهر جمود فکری در عصر خودشان بودند. پیدایش خوارج به دنبال این فکر بود که گفتند حکمیتِ حَکَم برای اینکه خلیفه را تعیین کند، اینکه حَکَم حُکم کند میان دو نفر که مدعی خلافت هستند، بر خلاف اسلام است زیرا قرآن فرموده است: إِنِ الْحُکْمُ إِلّٰا لِلّٰهِ* و خودشان که ابتدا این کار را کرده بودند، خود را تخطئه کردند و حضرت امیر را هم- که به اجبار وادار به این کار کرده بودند- تخطئه کردند و گفتند این کار کفر بوده است، ما توبه کردیم تو هم توبه کن. حضرت فرمود: این کار خطا بود و منشأ این خطا شما بودید نه من، ولی به هر حال کفر نبود و من خطایی مرتکب نشده ام.

جریان دیگر جریان اخباریگری است. این دو جریان خیلی شبیه یکدیگر هستند. راجع به اخباریگری عرض کردم که خیلی تفاوتها

میان روش اخباریین و