بحث‌هایی از فقه تطبیقی صفحه 61

گفتن سلام آخر، در نماز جماعت، برای هر یک از امام و مأموم یکبار واجب است و در این مورد استناد می‌کنند به حدیث منقول از علی- ع- که فرمود: «تحلیلها التسلیم» یعنی با گفتن سلام، نماز تمام می‌شود و آنچه در حال نماز حرام بود، حلال می‌گردد.

«مالک» (پیشوای فرقه مالکی) می‌گوید: در نماز جماعت باید مأموم دو بار و امام یکبار سلام بگوید. (1) ولی مشهور در میان فقهای اهل سنت این است که: نمازگزار دو سلام می‌گوید: در اولی صورت را به جانب راست و در دومی به جانب چپ متوجه می‌کند، سلام اول، واجب و موجب اتمام نماز است و دومی مستحب می‌باشد. (2) اگر در مکه و مدینه ملاحظه می‌شود که در پایان نماز دو سلام به دو طرف می‌دهند، بر اساس همین فتواست. و چنانکه گفتیم اهل سنت در سلام، فقط «السلام علیکم و رحمة اللَّه» می‌گویند و گفتن «و برکاته» را مستحب نمی‌دانند. (3)

دیدگاه فقهای شیعه‌

سلام آخر، از نظر فقهای شیعه نیز از واجبات نماز است و تمام شدن نماز و حلال شدن چیزهایی که در حال نماز حرام است، موقوف به گفتن این سلام است. البته برای هر یک از امام و مأموم یکبار بیشتر واجب نیست. (4)

به فتوای فقهای شیعه، مستحب است که نمازگزار- چه در نماز فرادی و چه در جماعت- هنگام سلام آخر، با گوشه چشم به سمت

1- ابن رشد قرطبی، بدایة المجتهد، ط 9، بیروت، دارالمعرفة، 1409 ه. ق، ج 1، ص 131.
2- نووی، الاذکار، بیروت، دارالعلوم الحدیثة، ص 66.
3- نووی، همان کتاب، ص 65.
4- امام خمینی- ره-، تحریرالوسیله، قم، مؤسسه النشر الاسلامی التابعة لجماعة المدرسین، 1404 ه. ق، ج 1، ص 163.