حیله های شرعی: ناسازگار با فلسفه فقه صفحه 141

برداشت گسترده ای از این حدیث دارد؛ مشهور نزد عالمان این است که حدیث را تنها در مورد عبادات تفسیر کنند، ولی بخاری آن را شامل عبادات و نیز معاملات دانسته و در پذیرفتن

(سد ذرایع)(1) و (اعتبار مقاصد) از مالک پیروی کرده و گفته است: استدلال به این حدیث بر سد ذرایع و ابطال حیله از قویترین دلیلها است و وجه تعمیم در معنای حدیث نیز آن است که محذوف مقدَّر در حدیث واژه «اعتبار» است، و این در حالی است که معنای اعتبار در عبادات

مجزی بودن و بیان مراتب آن، و در معاملات و سوگند و نذر برگرداندن به قصد شخص می باشد. حافظ ابن رجب می گوید: چونان که مذهب امام مالک، احمد و دیگران است، به حدیث «انما الاعمال بالنیات و انمالکل امری ء مانوی» بر این استدلال شده است که هر عقدی

که هدف از آن در باطن رسیدن به حرام باشد، خود حرام است، همانند عقد بیعی که هدف از

آن ربا باشد؛ چه، در این عقد نه بیع بلکه ربا قصد شده و این در حالی است که به حکم حدیث

هر کس را همان چیزی است که قصد کرده است.

2 : نیرنگ در سوگند نامشروع

از ابوهریره روایت شده است که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود «یمینک علی ما یصدقک به صاحبک».(2)احمد، ترمذی، مسلم و ابن ماجه این حدیث را روایت کرده اند. در عبارت دیگری همین حدیث چنین است: «الیمین علی نیّه المستحلف»(3) این حدیث را مسلم و ابن ماجه روایت کرده اند.

ظاهر این حدیث آن است که سوگند بر نیت سوگند دهنده است، ستمگر باشد یا ستمدیده. این ظاهر با حدیث «انما الاعمال بالنیات و انما لکل امری ء مانوی» در تعارض

1- سد ذرایع به عنوان یکی از اصول استنباط مورد اتکای مذاهب عامه قرار می گیرد. مقصود از ذریعه آن است که یک مصلحت یا مباح راهی و دستاویزی برای رسیدن به مفسده قرار گیرد. سد ذرایع نیز به معنای از میان بردن کلی همه زمینه ها و وسایل فساد به منظور پیشگیری از آن است. تحریم حیله در بسیاری از موارد متکی به همین اصل است. بر پایه این اصل هرگاه یک کار دِرست و بدور از مفسده وسیله ای برای مفسده شود از آن جلوگیری به عمل می آید. برای اطلاع بیشتر در این باره رجوع شود به خاستگاههای اختلاف در فقه مذاهب، ص 404 و 405. - م.
2- سوگندت بر همان چیزی است که طرف تو بر آن تصدیقت کند. ر.ک: صحیح مسلم ، کتاب الایمان، باب 20.
3- سوگند به همان نیّت سوگند دهنده است. ر.ک: صحیح مسلم، کتاب الایمان، باب 19.