حیله های شرعی: ناسازگار با فلسفه فقه صفحه 31

گفته اند: حیله می تواند موضوع احکام پنجگانه تکلیفی قرار گیرد. دومین کاربرد پایه تعریف فقیهان و محدثانی است که حیله را نکوهیده دانسته اند. البته در این که میزان نکوهیده بودن حیله چیست میان این گروه با اهل لغت تفاوت نظر وجود دارد؛ فقیهان تنها نکوهش شارع را

معیار دانسته اند، در حالی که اهل لغت نکوهش را مطلق دانسته اند، خواه از ناحیه شرع باشد، خواه از ناحیه عقل، و خواه از ناحیه عرف. سومین کاربرد حیله که راغب با جمله (گاه در آنچه حکمتی هم دارد به کار می رود) به آن اشاره می کند پایه تفسیر حیله نزد حنفیه است.

در این میان، آنچه نگارنده نمی تواند به طور کامل بپذیرد این تفسیر حیله است که حیله به

طور مطلق هر سببی است که به وسیله آن به مسبب راه جسته می شود؛ چه، این تفسیر به گمان

قویتر از نظر عالمان لغت همچون صاحب القاموس و المصباح گرفته شده است که این واژه را به زیرکی، درست رأیی و دقت در کار معنا کرده اند، و اگر چنین باشد لازم است شیوه و وسیله ای که در حیله به کار گرفته می شود پنهان و پوشیده باشد. از همین روی ابوالبقاء

می گوید: «حیله از تحول است؛ زیرا به کمک آن انجام دهنده اش با نوعی لطافت و تدبیر، که از طریق آن شی ء را از ظاهر خود بر می گرداند، از حالتی به حالت دیگر تحول می یابد».

البته با این همه، اگر حیله از تحوّل باشد می تواند به طور مطلق نامی باشد برای هر چه به وسیله آن به مقصودی راه جسته می شود، خواه پنهان و خواه آشکار. شاید همین نیز مستند

نخستین کاربرد این واژه است که پیشتر آن را از ابن قیم نقل کردیم. خداوند خود به حقیقت

همه چیز آگاه است.

برابر نهاده های حیله

سه واژه «مکر»، «خدیعه» و «کید» با واژه حیله در معنای رایج و پرکاربرد لغوی و عرفی آن

همانندی دارد. این سه، واژه هایی نزدیک یا برابر نهاده واژه حیله هستند که در لغت بر هر چیزی اطلاق می شود که انجام دهنده اش خلاف آنچه را که ظاهرش اقتضا دارد از آن قصد می کند، همچنان که بر هر کاری که انسان را به مقصود می رساند و ظاهر و باطنی جدای از هم ندارد ولی ذهن عادتاً بی توجه به رسیدن به چنان مقصودی است نیز اطلاق می شود، مانند

آنچه شافعی در مسند خود از عروه بن زبیر روایت می کند که گفت: عبدالله بن جعفر چیزی خرید.علی - رضی الله عنه - او را گفت: نزد عثمان می روم و از او می خواهم بر تو به حجر

حکم کند. عبدالله بن جعفر این مسأله را به زبیر خبر داد، و زبیر گفت: من در آنچه خریده ای