حیله های شرعی: ناسازگار با فلسفه فقه صفحه 371

برای خروج از تنگناها از ابوحنیفه روایت می شود، اما هیچ یک از آنها چیزی نیست که با فلسفه تشریع ناسازگاری داشته باشد، بلکه همه راههایی است که کتاب و سنت بدان فرا خوانده است و شخص را از تنگنا بیرون می برد، بی آن که حقی باطل یا باطلی حق شود. اصولاً همه آنچه از اصحاب و شاگردان ابوحنیفه نیز در این زمینه نقل می شود از همین قبیل

است.

بیزاری ابویوسف از حیله های ناسازگار با شریعت

اما آنچه به ابویوسف نسبت داده می شود که وی با پاسخ دادن به پاره ای از مسایل و مشکلات هارون از رهگذر حیله های شرعی، خود را به او نزدیک ساخت و هارون نیز بدان سبب او را به منصب قضاوت گماشت، دروغی برساخته است که به او نسبت داده اند؛ زیرا وی

چونان که سمعانی و دیگران گفته اند پیش از دوران زمامداری هارون، یعنی در دوران هادی به قضاوت گماشته شد و سپس در دوران هارون در همین سمت ماند. او چونان که از کتاب الخراج او و همچنین از سیره اش بر می آید کسی نبود که در بیان حق از کسی جانبداری کند و یا کوتاه آید. او خود در کتاب الخراج پس از آوردن حدیث «لایفرق بین مجتمع» می گوید:

برای هر کس که به خداوند و روز واپسین ایمان دارد روانیست از دادن صدقه خودداری ورزد یا آن را با پراکنده کردن در دست دیگران از ملک خود خارج کند تا در نتیجه آنچه نزد هر یک از آنها می ماند کمتر از حد نصاب زکات باشد و بدین سان همه زکات از او برداشته

شود. اصولاً در از میان بردن وجوب زکات به هیچ وجه حیله جایز نیست.

این در حالی است که میان زکات و دیگر احکام شرعی تفاوتی وجود ندارد و از همین روی باید گفت براساس این سخن ابویوسف از دیدگاه وی حیله برای ابطال احکام شرعی به هیچ وجه جایز نیست.

ذهبی در شرح حال ابویوسف بخشی خاص را گشوده و در آن علم و زهد و ورع او را ستوده، و این در حالی است که ذهبی از کسانی است که همه او را به میانه روی و کوتاه گویی

در شرح حال این گونه کسان می شناسند.

در این میان، شگفت آور آن داستانی است که خطیب در تاریخ بغداد در شرح حال ابویوسف و درباره حیله ای که برای هارون اندیشید آورده است. آن داستان از این قرار است

که عیسی بن جعفر کنیزی داشت و سوگند یاد کرده بود که اگر او را بفروشد یا به کسی هبه کند