حیله های شرعی: ناسازگار با فلسفه فقه صفحه 501

در پی این قرارداد آنان را مخاطب سخن خود کرد فرمود: «ما بال رجال یشترطون شروطا...» وی بدین سخن آنان را نکوهید و هم اشاره کرد که پیش از این حکم الهی را مبنی بر بطلان این شرط بیان داشته است؛ چه، اگر این حکم را پیشتر بیان نکرده بود سخن خود را با بیان حکم

آغاز می کرد نه با نکوهش کسانی که چنین کاری کرده اند؛ زیرا که در غیر این صورت [یعنی در صورتی که پیامبر پیشتر حکم الهی مبنی بر بطلان شرط را اعلام نفرموده بود ]این کار بر همان حکم برائت اصلی باقی بود. شافعی در کتاب الام می گوید:

از آنجا که هر کس بر خلاف آنچه خدا و رسول بدان حکم کرده اند شرط کند گناهکار است و از آنجا که در معاصی نیز حدود و آدابی است، این از شیوه های ادب کردن گناهکاران است که آنچه شرط کرده اند بی اثر شود تا بدین ترتیب هم آنان و هم دیگران از چنین چیزی بازداشته

شوند، و این یکی از در دسترس ترین شیوه های ادب کردن است.

ثانیاً: معنای «ولاء را برای آنان شرط کن» آن است که مخالفت با آنان را در شرطی که می گذارند واگذار و در آنچه بدان می خوانند اظهار مخالفت و نزاع با ایشان مکن. [چنین تعبیری از آن روی صحیح و رواست که] گاه از ترک کاری، به وسیله فعل تعبیر می شود.

ابن دقیق می گوید: چنین وجهی گرچه محتمل است، اما از دلالت حقیقی بیرون است و دلالتی بر مجاز هم ندارد.

به این اشکال وی چنین پاسخ داده می شود که [این حدیث دلالت مجازی دارد و] دلیل آن مجاز هم که ذکر شد در روایت اَیمن از عایشه - به روایت بخاری در آخر ابواب مکاتَب - بدان تصریح شده است، آنجا که آمده: «پس رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: او را بخر و آزاد کن و آنان را هم بگذار که هر چه می خواهند شرط کنند. پس عایشه او را خرید و آزاد کرد و کسانش [صاحبان قبلی اش] ولاء را برای خود شرط کردند. پیامبر در پی آن فرمود: ولاء از آن کسی است که برده را آزاد کند، هر چند صدبار [چنین چیزی را برای دیگران] شرط کرده باشند».

البته در این حدیث بریره مباحث دیگری هم وجود دارد که در اینجا مورد نظر ما نیست، و

خداوند خود به حقیقت امور آگاهتر است.

10 : قصاص در مظالم به کمک حیله

1 - از عایشه روایت شده است که: هند دختر عتبه - همسر ابوسفیان - به حضور رسول خدا صلی الله علیه و آلهرسید و گفت: ای رسول خدا صلی الله علیه و آله، همسرم مردی خسیس است و به اندازه ای که من