خردگرایی در قرآن و حدیث صفحه 411

وَ ما مُحَمَّدٌ إِلاّ رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِ الرُّسُلُ أَ فَإِنْ ماتَ أَوْ قُتِلَ انْقَلَبْتُمْ عَلی أَعْقابِکُمْ. 1

و محمد،جز فرستاده ای که پیش از او [هم] که پیامبرانی [آمدند] و گذشتند، نیست.آیا اگر او بمیرد و یا کشته شود،از عقیدۀ خود بر می گردید؟

این آیه و نیز مفهوم آیه 33 سورۀ احزاب:

وَ لا تَبَرَّجْنَ تَبَرُّجَ الْجاهِلِیَّهِ الْأُولی.

و مانند روزگار جاهلیت قدیم،زینتهای خود را آشکار مکنید.

طبق تفسیر امام باقر علیه السلام:-«أی سیکون جاهلیه اخری»-اشاره به تجدید حیات جهل در تاریخ اسلام است.آن حضرت،در این باره می فرماید:

بعثت بین جاهلیتین،لأخراهما شرّ من أولاهما. (1)

میان دو جاهلیت برانگیخته شدم؛همانا دومی بدتر از اولی است.

عوامل ارتجاع

مسئلۀ مهم،شناخت عوامل رجعتِ به جاهلیت و به فرموده قرآن،«انقلاب إلی الأعقاب»است.در یک نگاه کلّی،عوامل ارتجاع را به دو دسته می توان تقسیم کرد:

عوامل فردی و عوامل اجتماعی.

الف) عوامل فردی ارتجاع

همۀ آنچه تحت عنوان«حُجب العلم والحکمه»در کتاب«العلم والحکمه فی الکتاب والسنّه» (2)و در این کتاب با عنوان«آفات العقل» (3)ذکر شده،اسباب ارتجاعِ

1- (2) .الأمالی الخمیسیّه،ج 2،ص 277.
2- (3) .ر.ک:العلم و الحکمه فی الکتاب والسنه،ص 157-179. [1]
3- (4) .ر.ک:ص 351-381.