سرچشمه ی حکمت : جستارهایی در باب عقل صفحه 111

همه ی انسان ها مشترک و در بحث رابطه ی عقل و شرع، شناخت را شرط اوّل مسئولیّت می دانند که جز از طریق عقل، به دست نمی آید و در نتیجه، به تقدّم تکلیف عقلی بر تکلیف شرعی گراییده اند.

عقل است که فعلی را نیک یا زشت توصیف می کند و اوّلی را مجاز و دومی را نهی می کند؛ بنابراین اگر عقل نقش خود را به طور طبیعی ایفا نکند، انسان در جهل و قهر فروخواهد رفت و فرقی بین انسان و حیوان نمی ماند. عقل علم آور است و در همه ی بشر، مشترک و در تطابق با شرع، به هدایت رهنمون است؛ بنابراین، آنان در صدد برقراری تضاد بین عقل و شرع نبوده و به مطابقت عقل و شرع تصریح نموده اند. پس افعالی که وحی نهی می کند، عقل هم آن ها را قبیح می داند.

نزاع اشاعره و معتزله بر سر حجّیّت تکلیف عقلی در کنار تکلیف سمعی، نشان گر رویکرد متفاوت آن ها به رابطه ی عقل و شرع است(1) و دیدگاه هریک در

این بحث، به طور طبیعی، در نقد عقلی احادیث بوده است. دیدگاه متکلّمان شیعه نیز گرچه در این زمینه، یک دست نیست، امّا جریان تفکّر شیعی در این زمینه، با جریان اعتزال همراه گشته است.(2) این بحث بعدها با نام حُسن و قُبح عقلی و

شرعی در دانش کلام و اصول کلام فقه، دنبال شد.(3)

بنابر آن چه گذشت، عقل نزد معتزله در سه جایگاه متفاوت به کار می رود: عقل به مثابه ی ابزار دریافت معنای متن و شناخت دین؛ عقل منبعی در عرض شرع و البتّه همواره مطابق با آن؛ عقل یا مجموعه ای از استدلالات کلامی اوّلیّه که مقدّم بر دین و در واقع، رهنمون به آن است. عقل در جایگاه دوم و سوم، بیش ترین انتقاد را از سوی مخالفان گوناگون معتزله یا اصحاب حدیث و ظاهریان گرفته تا اشاعره و ماتریدیه به خود دیده است؛ گرچه عقل در تعریف نخست، با انتقاد گروهی از مخالفان، به ویژه اصحاب حدیث، در امان نیست.

1- نخبه اللالی: 91 و 92 ؛ کشف المراد: 260 _ 263.
2- اوائل المقالات: 44 ؛ التبیان :3 395، :4 110، :6 458 ؛ مجمع البیان :6 231 و 232.
3- زبده البیان: 349 ؛ رساله فی التحسین و التقبیح: 79.