سرچشمه ی حکمت : جستارهایی در باب عقل صفحه 112

مخالفان این دیدگاه عقل را افراطی توصیف می کنند و این امر، اشعری را به تأسیس مذهب جدید _که بازسازی مذهب اصحاب حدیث در قالب دانش کلام و با به کارگیری ابزارهای معتزلیان بود_ واداشت. توجّه بیش از اندازه به عقل، تنها در قالب تعاریف نظری متوقّف نشد و به سرتاسر دستگاه کلامی معتزله راه یافت؛ به نحوی که حذف این مبنای فکری، تمامیّت این دستگاه را دچار فروپاشی می کند و در مقابل، اشاعره در هر موضوع کلامی _که نگاه افراطی معتزله به عقل، در آن نمود یافته است، واکنش نشان داده و در اتّخاذ موضع متفاوت و ملایم تری نسبت به خصومت خویش سعی کرده اند. در پی گیری این نفوذ ریشه دار، به بررسی تطبیقی دستگاه کلامی معتزله و اشاعره می پردازیم.

بازتاب عقل در دستگاه کلامی معتزله و اشاعره

اشاره

نظام کلامی معتزله بر پایه ی پنج اصل اعتقادی توحید، عدل، وعد و وعید، منزله بین المنزلتین، امر به معروف و نهی از منکر استوار است.(1) معتزله در رهایی

از شرک، به نفی صفات زائد بر ذات قائل شدند و کلام الهی را حادث و از قبیل خلق اصوات و حروف دانستند و امکان رویت خداوند را در آخرت و هم چنین هرگونه جسمیّت و لوازم آن مانند انتقال و حرکت و مکان و جهت را از خداوند نفی کردند و همه ی آیات ناظر به جسمیّت و لوازم آن را متشابه و تأویل آن را ضروری خواندند. در عدل، به مسأله ی اختیار توجّه کرده و مسئولیّت کارهای آدمیان را به طور کامل، به خودشان واگذاشته و هرگونه مسئولیّت و دخالت از سوی خدا را انکار کرده اند. در برابر این دیدگاه، جبری مذهبان قرار دارند _که مسئولیّت کامل افعال را به خدا وامی نهند_ و در نقطه ی میانی، شیعه.

بنابر نظریه ای ترکیبی، قدرت و عدالت خداوند به طور همزمان، حفظ و نامحدود بیان می شود؛ امّا وعد و وعید _که نتیجه ی منطقی اصل عدل است _