سرچشمه ی حکمت : جستارهایی در باب عقل صفحه 113

این گونه تقریر می شود که مؤمنان در صورت انجام کارهای نیک، سزاوار پاداش و ثواب و در صورت انجام کارهای زشت و عدم توبه، سزاوار مجازات و کیفر هستند؛ البتّه، کیفر آنان با عقاب کافران و مشرکان متفاوت است. اصل چهارم یعنی کسی که مرتکب گناه کبیره است، فاسق نامیده می شود و در جایگاهی بین ایمان و کفر قرار دارد. اصل پنجم درباره ی ضمانت اجرایی شریعت اسلامی در قالب ساز و کار امر به معروف و نهی از منکر اشاره دارد. پیش از این گفته شد که دستگاه کلامی اشاعره در واکنش به دیدگاه های معتزله شکل گرفته است.(1) از این رو، اشاعره نظام

جدیدی از اصول عقاید را تدوین کرده و تنها به تعدیل و اصلاح اصول پنج گانه ی معتزله پرداختند.

اصل نخست به طور طبیعی، نزد همه ی مذاهب اسلامی و بلکه ادیان ابراهیمی مشترک است؛ امّا اصل دوم از نظر اشاعره، عامل محدودیّت خداوند و محکوم کردن وی به حُسن و قُبح عقلی است و لذا از فهرست عقایدشان حذف گردید و در برابر صفت عدل الهی _که آن را مستلزم محدودیّت خداوند می دانستند_ بر صفت قدرت و اراده ی او، تکیه ای ویژه کردند و آن دو را از بین صفات الهی، برجسته کردند؛ امّا اصول دیگر نیز در دوره ی اشاعره، به کلّی اهمّیّت خود را از دست داده بود؛ مانند بحث مرتکب گناه کبیره که از نظر آنان، در اولویّت اعتقادی قرار نداشت.(2) حال برای تبیین بهتر جایگاه عقل نزد هریک از این دو فرقه، به بررسی

تفصیلی و تطبیقی برخی از اهمّ مسائل مورد اختلاف آن دو می پردازیم.

1- رابطه ی تکلیف سمعی و عقلی

اختلاف دیدگاه معتزله و اشاعره در این باره، به روشنی، اختلاف آن ها را پیرامون عقل، در بنیادی ترین مسأله ی کلامی نشان می دهد. آیاتی از قرآن که به موضوع اتمام حجّت الهی و معیار آن پرداخته اند(3) ، محور مجادلات کلامی در این بحث

هستند.(4) اشاعره با استدلال به این آیات، نسبت به عقل، پیش از نزول شرع، هیچ

حجّیّتی قائل نشده و سرپیچی از تکالیف عقلی را فاقد هرگونه عذاب شمرده اند.(5)

معتزلیان در پاسخ، یا مفاد آیات را به موارد غیر مستقلّات عقلیّه اختصاص داده یا مفهوم رسول را

1- نشأه الفکر الفلسفی فی الاسلام: 416 _ 442.
2- ر.ک: نشأه الاشاعره و تطورها: 207 _ 278.
3- مهم ترین این آیات عبارت اند از: «رسلا مبشرین و منذرین لئلّا یکون للناس علی الله حجه بعد الرسل وکان الله عزیزآ حکیمآ.» النساء: 4 ؛ «یا اهل الکتاب قد جاءکم رسولنا یبین لکم علی فتره من الرسل أنتقولوا ما جاءنا من بشیر و لا نذیر فقد جاءکم بشیر و نذیر و الله علی کل شیء قدیر.» (مائده (5) / 19) ؛«و ما کان الله لیضل قومآ بعد إذ هداهم حتی یبین لهم ما یتقون إن الله بکل شیء علیم.» (توبه (9) / 115)؛ «و من اهتدی فإنما یهتدی لنفسه و من ضل فإنما یضل علیها و لا تزر وازره وزر أخری و ما کنا معذبینحتی نبعث رسولا.» (اسراء (17) / 15).
4- ر.ک: مقاله اتمام حجّت در دایره المعارف قرآن کریم :2 92 _ 101.
5- احکام القرآن :3 287 _ 288 ؛ الجامع لاحکام القرآن :6 18 و 19، :10 231 ؛ نخبه اللالی: 91 و 92.