سرچشمه ی حکمت : جستارهایی در باب عقل صفحه 135

فاُولیها قوه استعدادیه لها نحو المعقولات. وقد یسمیها قوم عقلا هیولانیا.(1)

همه ی انسان ها این درجه از عقل نظری را برخوردارند. در این مرحله، عقل فاقد صورت های کلّی است و تنها فعلیّتی که دارد، همان حالت استعداد و پذیرندگی صورت مجرّد است، همان طور که هیولی نسبت به مادّه چنین حالتی دارد. به همین دلیل در این مرحله از عقل، عقل هیولانی گفته می شود.

2. عقل بالملکه

مرحله ی پس از عقل هیولانی است. در این مرحله، عقل به اصول معرفت نظری _که همان معقولات اولی و بدیهیّات است _ دست می یابد و آماده می شود تا از معقولات اولی، معقولات ثانیه و امور نظری را استنباط کند. ابن سینا می گوید :

وتتلوها قوه اُخری تحصل لها عند حصول المعقولات الاولی فتهیأ بها لاکتساب الثوانی.(2)

در این مرحله، عقل به این فعلیّت رسیده است که بدیهیاتی هم چون «اجتماع نقیضین محال است» یا «کل بزرگ تر از جزء است» را درک کند؛ امّا نسبت به نظریات، حالت قوّه و استعداد دارد. پس در این مرحله، عقل نظری از یک سو، حالت فعلیّت دارد و از سوی دیگر، حالت قوّه دارد. البتّه فعلیّت این مرحله _که درک بدیهیات است _ به صورت فطری یا الهام الهی است و نیازمند فعّالیّت خاصّ عقلانی و استدلال نیست. از این رو، عموم انسان ها از این مرحله ی عقل نیز برخوردارند.

3. عقل بالفعل

در این مرحله، معقولات ثانیه نیز در نفس حاصل شده است، امّا انسان بالفعل به آن ها توجّه ندارد، بلکه هرگاه بخواهد به این معقولات توجّه می کند و آن ها را خود به فعلیّت می رساند. البتّه این مرحله از عقل، نسبت به مرحله ی بعد _که نفس نه تنها دارای معقولات ثانیه است، بلکه به صورت بالفعل به آن ها توجّه دارد_ حالت قوّه و استعداد دارد؛ از این رو، ابن سینا این عقل را نسبت به عقل