سرچشمه ی حکمت : جستارهایی در باب عقل صفحه 162

ابن عربی در این مورد، مسلکی خاص دارد. وی نه تنها علوم ظاهری حاصل از اسباب ظاهری، (مؤدیّات عقل کسبی) بلکه علوم باطنی حاصل از اسباب باطنی، مانند علوم حاصل شده از راه تقوی (مؤدیّات عقل فطری) را نیز کسبی می داند. وی از تفکّر و تقوی به نام دو طریق کسب علم یاد می کند و علوم وهبی را علومی می داند که بی واسطه از ناحیه ی حق، افاضه شده و در پیدایش آن تحمّل و قصد وجهدی نداشته است، نظیر نبوات و علوم انبیا.(1)

موارد مذمّت عقل

اشاره

در این جا، به سه مورد از موارد مذمّت عقل _که برخاسته از وجوه تمایز مزبور است _ می پردازیم :

اوّل: عقل مدّعی انحصار

عارفان معتقدند آن جا که عقل ادّعای انحصار طریق معرفت کند و خود را یگانه ابزار دستیابی به حقیقت بداند، دعوایی گزاف ادّعا کرده و از این جا بین عقل و عشق و حیطه ی دریافت آن دو تقابل می افتد.

عقل در حالت مزبور، چه بسا به انکار آن چه بدان دست نیافته (یا در اصل دست نیافتنی و فراعقلی باشد) بپردازد که مرتکب نوعی از مغالطه ی ایهام انعکاس (یا دلالت ندیدن و نیافتن بر نبودن) شود.(2)

کشف این نزد عقل کارافزا شود بندگی کن تا تو را پیدا شود

بند معقولات آمد فلسفی شهسوار عقل عقل آمد صفی

مولانا در این باب با ذکر مثالی گوید :

نطق آب و نطق خاک و نطق گل هست محسوس حواس اهل دل