سرچشمه ی حکمت : جستارهایی در باب عقل صفحه 53

اخلاقی و عملیِ عقل، یعنی درک حُسن و قُبح و باید و نباید و تعیین اهداف زندگی را از وظایف عقل نمی داند. او به جای نقش معرفتی عقل، تجربه ی حسّی و به جای نقش عملیِ آن، عواطف و انفعالاتی چون شهوت و هوای نفس و خشم را قرار می دهد.(1) بدین سان، عقل از کشف واقعیّت در بُعد نظری و درک خوب و بد و

تعیین اهداف زندگی اخلاقی در بُعد عملی ناتوان است.

بدین ترتیب، شهوتی که در احادیث، مقابل عقل و نکوهش شده است، هیوم به رسمیّت می شناسد و قوّه ی تعیین کننده ی اهداف و خوب و بدِ زندگی می داند؛ آن گاه عقل را از این مقام عزل و در خدمت شهوت در می آورد؛ ولی از نگاه امام علی (علیه السلام)، رستگاری در پیروی از اهداف عاقلانه است و شقاوت در پیروی از شهوت و هوای نفس.

در بحث معانی و کاربردهای عقل، یکی از کارکردهای خرد، تعیین اهداف و تمییز خوب از بد است؛ امّا از نگاه هیوم، عقل نقش هدف گذاری و تمییز بهترین ها را ندارد و تنها عواطف و شهوات اهداف زندگی را تعیین می کنند؛ بدین ترتیب، انسان چاره ای جز پیروی از شهوات ندارد و اراده اش اثر بی واسطه ی احساس لذّت و درد اوست. به عقیده ی هیوم، فعل یا احساس یا مَنشی فضیلت مندانه یا رذیلانه است که پدید آورنده ی لذّت یا ناخوشیِ ویژه ای باشد.(2) بنابر این فضیلت با لذّت،

و رذیلت با ناخوشی و درد مساوی خواهد بود. پس فضیلت ها انطباعی دل پذیر در بر دارد و رذیلت ها انطباعی دل ناپذیر. بدین سان احساس اخلاقی، عبارت است از احساس پسندیدن یا ناپسندیدنِ افعال یا خصال یا منش ها.(3)

هیوم پس از انکار کارکردهای نظری و عملیِ عقل و نشاندنِ تجربه ی حسّی و عواطف در جای عقل، برای آن نقش دیگری در نظر می گیرد. جمله ی مشهور او این است: «عقل برده ی انفعالات است و باید چنین باشد و هرگز دعوی دار کار دیگری

1- فیلسوفان انگلیسی: 334 _ 337.
2- فیلسوفان انگلیسی: 346.
3- فیلسوفان انگلیسی: 346 و 347.