سرچشمه ی حکمت : جستارهایی در باب عقل صفحه 54

جز گزاردن خدمت و فرمان آن ها نتواند بود».(1) به دیگر سخن، عقل در نظر هیوم،

تنها کارکردِ ابزاری دارد و به منزله ی ابزار انفعال و لذّت است؛ از این رو، به انسان کمک می کند تا به لذّت ها دست یابد و شهوات خود را ارضا کند.

تفسیر هیوم از عقل، عقل ابزاری و گاه عقل معاش نامیده می شود. البتّه از کارکردهای عقل در احادیث، کارکرد ابزاری و عقلِ معاش پذیرفته می شود، امّا تفسیر آن با تفسیر امثال هیوم متفاوت است.

عقل طبع و عقل تجربه و درجات عقل

از مجموعه ی روایت ها، این نکته مهّم است که بخشی از عقل، فطری و غیر اکتسابی و بخش دیگری، اکتسابی است و انسان با انجام برخی کارها، عقل خود را افزایش یا کاهش می دهد.

عقل در پاره ای از احادیث، ارمغان الهی یا بهترین بخشش خدا به انسان ها دانسته شده است. ابوهاشم جعفری می گوید:

نزد امام رضا (علیه السلام) بودیم که از عقل سخن به میان آمد، حضرت فرمودند :

«العقل حِباءٌ من الله»(2) .

امّا احادیثی وجود دارد که تجربه را در افزایش عقل مؤثّر می داند. برای مثال از امام علی (علیه السلام) نقل است که عقل انسان تا 28 یا 35 سالگی رشد می کند و پس از آن، رشدی ندارد؛ مگر از طریق تجارب.(3)

امام حسین (علیه السلام) نیز می فرماید :

«طول التجارب زیاده فی العقل»(4) .

هم چنین در احادیث، عوامل متعدّدی برای رشد عقل آمده است که عبارت اند

1- فیلسوفان انگلیسی: 343.
2- خرد بخشش خدایی است. الکافی :1 23.
3- الکافی :7 69 ؛ الجعفریّات: 213 ؛ من لا یحضره الفقیه :3 493.
4- تجربه های فراوان، [باعث] زیادتی خرد است. أعلام الدین: 298 ؛ بحار الأنوار :78 128.