سرچشمه ی حکمت : جستارهایی در باب عقل صفحه 68

مسأله، آرامش اندیشه را بر آنان حرام کرده است.

کشاکش میان عقل و دین، انسانِ دردمندِ آزاده را به سادگی رها نمی سازد. اگر عقل ریشه در گوهر و ذات آدمی دارد، دین نیز با بنیادی ترین و نهایی ترین حقیقت و دل بستگی انسان پیوند می خورد. محبوس کردن دین در محدوده ی تنگِ تجربه و خرد بشری همان قدر ساده اندیشی است که عقل را به چند حکم و ضابطه ی کلّی تحویل بردن. از کوشش های فراوان دانشمندان اسلامی در سازش میان عقل و دین _که تنها اندکی را در این مقاله بازگفته ایم _ این نکته را می آموزیم که تنها با یک حکم کلّی و یک راه حلّ ساده، بر این داستان پرماجرا فائق نمی آییم.

ارمغان دیگر این پژوهش تاریخی، این است که بدانیم عقل و گرایش های عقلانی به دین، حتّی در سده های آغازین اندیشه ی اسلامی، همیشه و همه جا به یک معنا نبوده و نسبت شان، به گونه های متفاوتی ترسیم شده است. شاید بازآموزی و ارزیابی تک تک این آرا و همدلی بیش تر با این متفکّران، تا اندازه ای گره های کور این معمّا را بنمایاند و راهی تازه بگشاید.

اغلب راه های مطرح در تاریخ تفکّر اسلامی، در دو سوی افراط و تفریط است. از نخستین نهضت های فکری تاکنون، در بین اندیش مندان اسلامی، با دو گرایش متضاد مواجه ایم. خردباورانی که در جست و جوی توجیه عقلانی گزاره های دینی بوده اند و این باورها را، _تا آن جا که مجال یافته اند_ در قالب های فلسفی خاصّ گنجانده اند و در مقابل، نصّگرایانی که عقل را نامحرم دانسته و از ورود آن به حریمِ اَمنِ دیانت جلوگیری کرده اند. حال این که با توجّه به شیوه ی معتدل قرآنی، چنین دیدگاه هایی شگفت آور است. البتّه متفکّرانی که به انگیزه ی آشتی میان عقل و دین یا رعایت اعتدال در این مسیر گام نهاده اند، سرانجام یا به یک سو لغزیده اند یا با تردید میان اندیشه های گوناگون، از ارائه ی یک نظریه ی جامع بازمانده اند؛ بی گمان غزالی نمونه ی بارز این گروه اخیر است.(1)