پرتو خرد: (خلاصه کتاب عقل): تحریر درس گفتارهای دکتر سید محمد بنی هاشمی صفحه 21

تصوّراتی باطل که از کشف حقیقت برنیامده اند، در ذهن داشته باشم. پس داشتن تصوّرات کلّی در ذهن، نشانه عالم بودن و به طریق اولی نشانه عاقل بودن نیست.

امّا اگر در ادراک کلّیّات، تکیه بر «ادراک» باشد، درست است که بگوییم ادراک کلّیّات نشانه عالم بودن است. زیرا ادراک، همان رسیدن به واقعیّت است و علم نیز چیزی جز دست یابی به واقع نیست. امّا اگر منظور از ادراک، کشف از واقعیّت و نیل به آن باشد، دیگر تفاوتی بین ادراک کلّی و جزئی در وقتِ عالم شدن وجود ندارد. عالم شدن، در ادراک کلّی و ادراک جزئی به یک میزان معنا دار است؛ چون تکیه بر ادراک است و ادراک هم یعنی کشف از واقع. واقع که همان «مُدرَک» است، می تواند جزئی باشد یا کلّی.

ولی نکته مهم تر، آن است که باید بگوییم: ما بر مبنای وجدان از این جهت که کلّی را می فهمیم، به خود، عاقل نمی گوییم. چه بسا کودکی هم که هنوز عاقل نشده است، کلّیّاتی را بفهمد. عاقل شدن، آثار و انتظاراتی به همراه دارد که وجود این آثار و توقّعات، به دلیل فهم آن کلّی ها نیست. نکته کلیدی آن است که عاقل، توانایی های بسیاری، از جمله فهم کلّیّات را داراست، امّا همه این توانایی ها و دارایی ها نشانه عاقل بودن او نیست. عاقل انواع علم را داراست. از جمله اینکه ادراک کلّیّات می کند (یعنی کلّیّات، برای او مکشوف می شود)، امّا از اینجا نمی توان نتیجه گرفت که ادراک کلّیّات، نشانه عاقل بودن اوست. درست مثل آنکه چون عقلا روی دو پای خود راه می روند، بر دو پا راه رفتن را نشانه عقل بدانیم! به همین ترتیب نمی توان همه فهم های انسان عاقل را فهم عقلانی دانست. بلکه در توضیح فهم عقلانی، باید در پی نکته ای باشیم که عقلانی بودن فهم به خاطر آن است. امّا ادراک کلّی _ از حیث کلّی بودنش _ به عقل عاقل ربطی ندارد. خود ما هم قبل از بلوغ عقلی کلّیّاتی را می فهمیده ایم که فهم خود را از آنها به هیچ وجه عقلانی نمی دانیم. به این ترتیب، نارسایی این تعریف روشن می شود.

2 _ عقل توانایی تفکّر و اندیشیدن است.

گاه در تعریف عقل، آن را قوّه تفکّر (توانایی اندیشیدن) دانسته اند. یعنی همین که کسی می تواند فکر کند و کارهای خود را با فکر انجام دهد، می توان او را عاقل نامید.