پرتو خرد: (خلاصه کتاب عقل): تحریر درس گفتارهای دکتر سید محمد بنی هاشمی صفحه 23

کاری ها محصول فکر اوست. این انسان عاقل، عقل دارد، امّا با تلاش فکری درصدد دستیابی به خدعه ای کاراتر است و این دیگر برخاسته از عقل او نیست. بی تردید، فرد جنایت پیشه هم عاقل است، چرا که اگر عاقل نمی بود، شایسته نکوهش هم نبود. امّا عاقل بودن او به این نیست که می تواند فکر کند و این فکر را در جاده باطل به راه اندازد. بلکه عقل او به این است که می فهمد ظلم و جنایت بد است. در اینجا بازهم تعریف وجدانی عقل _ دانش خوبی و بدی _ رخ نمایی می کند.

با توجّه به این مثال نقض، هر تفکّری را عاقلانه (مورد تأیید عقل) نمی توان دانست. از آن رو که این تفکّر، عاقلانه نیست، قطعآ نشانه عقل هم نیست. از سوی دیگر، فکری ممدوح است که عقل بر آن صحّه بگذارد، مانند تفکّری که در جهت تأمین عدالت است.(1)  به این ترتیب، «عاقلانه بودن تفکّر» با معیاری خارج از خود «تفکّر» معلوم

می شود. آنچه عاقلانه بودن یک تفکّر را تضمین می کند، همان کشف عقلی است که از سنخ فکر نیست.

حال که دریافتیم فکر _ بما هو فکر _ نشانه عقل نیست، اگر تعریف اوّل به تعریف دوم ضمیمه شود، بازهم نمی توان آن را به عنوان نشانه عقل ارائه کرد. نشانه عاقل بودن نه توانایی اندیشیدن _ بطور مطلق _ است و نه توانایی اندیشیدن از طریق ادراک کلّیّات و تشکیل قیاس منطقی. عاقل، این ویژگی ها را دارد، امّا این همه، نشانه عقل نیست.

1 - 5 - شواهد نقلی بر تعریف عقل

1 - 5 - 1 - عقل: مایه پای بندی

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند :