پرتو خرد: (خلاصه کتاب عقل): تحریر درس گفتارهای دکتر سید محمد بنی هاشمی صفحه 50

2 _ 9 _ حُسن صدق و قبح کذب، ذاتی یا غیر ذاتی؟

می خواهیم فهمی ژرف تر یابیم از این نکته که حُسن و قبح، ذاتی است یا غیرذاتی. بدین منظور، تأمّلی گذرا در مورد حُسن صدق و قبح کذب انجام می دهیم. مطلب این است که حُسن و قبح برای اموری همچون عدل و ظلم ذاتی است. یعنی در هیچ موقعیّتی عدل را قبیح و ظلم را حَسَن نمی یابیم، چرا که دو صفت حُسن و قبح، هرگز از عدل و ظلم جدا نمی شوند. امّا در مورد افعالی مانند راستگویی یا دروغگویی چه می توان گفت؟ آیا صدق همواره حَسَن و کذب همیشه قبیح است؟

این سؤال از آنجا سرچشمه می گیرد که گاه انسان در موقعیّتی قرار می گیرد که به حکم عقل، باید دروغ گفتن را برگزیند. مثلا زمانی که حفظ جان یکی از اولیای خدا در میان باشد و فقط با دروغ گفتن بتوان جان او را از خطر رهاند، راستگویی دیگر روا نیست. به این مثال و مانند آن توجّه کنید، همچنین به این نکته که به هر حال، تمام عقلا تفاوتی ارزشی میان صدق و کذب قائلند. از اینجا به این پرسش می رسیم که بالاخره حُسن صدق و قبح کذب، از چه سنخ است؟ آیا خوبی و بدی، عنوانِ اوّلیِ صدق و کذب به شمار می آیند یا خیر؟ مسأله را درباره «صدق» بررسی می کنیم و می کوشیم جوابی بر مبنای وجدان خود ارائه دهیم.

در پاسخ می توان گفت که راستگویی، در صورتی خوب است که مفسده ای به همراه نداشته باشد. عقلا در مواجهه با صدق _ به صورت کلّی _ به شرطی آن را خوب می دانند که مفسده ای در پی آن نبینند. با چنین نگرشی، «صدق غیر مُفسِد، حَسَن است.» گزاره اخیر با گزاره «عدل حَسَن است» یک تفاوت دارد: موضوع در گزاره نخست (صدق) مقیّد است، ولی موضوع در گزاره دوم (عدل) مطلق است. امّا در هر دو مورد، خوبی عنوان اوّلیِ این دو موضوع است.

لذا وقتی می گوییم که عقلا تفاوتی ارزشی میان صدق و کذب قائلند، این نکته را مفروض گرفته ایم که درباره صدق مقیّد سخن می گوییم. حُسن برای چنین صدقی (صدق غیر مفسد) ذاتی است. و لذا یک مستقلّ عقلی به شمار می آید، زیرا که این حُسن هرگز از