پرتو خرد: (خلاصه کتاب عقل): تحریر درس گفتارهای دکتر سید محمد بنی هاشمی صفحه 68

إِیّاکَ أُعاقِبُ وَ إِیّاکَ أُثِیبُ.»(1)

«هنگامی که خداوند عقل را آفرید، او را به سخن آورد. آنگاه به او فرمود: ... من فقط به تو امر می کنم، و تنها تو را نهی می کنم، و فقط به تو کیفر می دهم و تنها تو را پاداش می بخشم.»

از این خطاب معنای حجّیّت عقل برداشت می شود. تقدیم مفعول (إیّاک) بر فعل و فاعل، حصر را می رساند؛ بنابراین امر و نهی خداوند، فقط به عقل است. عاقل فقط از آن جهت مورد امر و نهی خداوند قرار می گیرد که عاقل است (به اعتبار و اقتضای عقلش مخاطب خداست). تنها و تنها عقل است که ثواب و عقاب را به ازای افعال اختیاری انسان، جائ_ز و معنادار می کند. این نکات، جایگاه بی بدیل عقل را _ از جهت حجّیّتش _ نشان می دهد.

3 _ 3 _ 2 _ عقل: شرع درونی و رسول حقّ

امیرمؤمنان علیه السلام فرمودند :

«الْعَقْلُ شَرْعٌ مِنْ داخِلٍ وَ الشَّرْعُ عَقْلٌ مِنْ خارِجٍ.»(2)

«عقل، شرعی از درون و شرع، عقلی از بیرون است.»

شرع، راه و روشی روشن است که خداوند، به عنوان طریقه بندگی خود، به مردمان می نمایاند. بندگی خدا، چیزی نیست جز کسب رضای او و پرهیز از سخط او. عقل در درون انسانها، کاشف از رضا و سخط خداوند است، پس می توان عقل را شرع درونی دانست.

از سوی دیگر، شرع، در معنای اصطلاحی آن _ یعنی آنچه پیامبران از جانب خداوند آورده اند _ زندگی انسان را مقیّد به قیدهایی می کند. چنانکه پیشتر گفتیم، معنای لغوی عقل نیز این تقیید را می رساند. لذا شرع را می توان «عقلی از خارج» نامید.