پرتو خرد: (خلاصه کتاب عقل): تحریر درس گفتارهای دکتر سید محمد بنی هاشمی صفحه 85

عقلیّه باشد. در اینجا، مستقلّ عقلی، همان لزوم تبعیّت از شرع است. عاقل، به واسطه همین کشف عقلانی، به وجوب اقامه نماز پی می برد.

بنابراین، عقل اصل عبودیّت را تأیید می کند و لازم می شمارد؛ امّا لزومآ همه مصادیق عبادت را نشان نمی دهد. معنای صحیح قضیّه دوم هم همین است.

دو حجّت خداوند بر مردمان

گفته شد که خداوند متعال، به وسیله بیان تکوینی و تشریعی (عقل و شرع)، راه بندگی خود را به بشر نمایانده است. در این جا به مناسبت، به کلام مهم و ژرف امام کاظم علیه السلام اشاره می شود. حضرتش به هشام بن الحکم می فرمایند:

«یا هِشامُ! إِنَّ لِلّهِ عَلَی النّاسِ حُجَّتَیْنِ: حُجَّهً ظاهِرَهً وَ حُجَّهً باطِنَهً. فَأَمَّا الظّاهِرَهُ، فَالرُّسُلُ وَ الأَنْبِیاءُ وَالأَئِمَّهُ عَلَیْهِمُ السَّلامُ. وَ أَمَّا الْباطِنَهُ، فَالْعُقُولُ.»(1)

«ای هشام! به راستی خداوند را بر مردم دو حجّت است: حجّتی نمایان و حجّتی پنهان. حجّت نمایان [بیرونی]، رسولان و انبیاء و ائمّه: هستند و حجّت پنهان [درونی] عقلهاست.»

خداوند، به وسیله حجّت ظاهری (فرستادگان او) و حجّت باطنی (عقول)، حجّت را بر بندگان خود تمام کرده است. زمانی که آنها به این حجّت ها تن ندهند و برخلاف مقتضای آنها عمل کنند، خداوند با ایشان احتجاج می کند؛ زیرا که اتمام حجّت، زمینه احتجاج و مؤاخذه را فراهم می آورد.

این نکته مهمّ است که در دیدگاه دینی، فقط عقل و شرع حجّت هستند و بقیّه امور، _ از قبیل مکاشفات، الهامات، رؤیاها و القائات _ برای غیر انبیاء و ائمّه: هیچ یک حجّیّت ندارند؛ زیرا دلیلی از عقل و نقل برای حجّیّت آنها نداریم. همه اینها تنها در صورتی قابل تأییدند که پشتوانه عقلی یا نقلی داشته باشند. این گونه امور، گاهی بیش از یک بحث علمی دقیق، در افراد اثر می گذارد و جالب جلوه می کند؛ در حالی که به خودی