پرتو خرد: (خلاصه کتاب عقل): تحریر درس گفتارهای دکتر سید محمد بنی هاشمی صفحه 87

4 _ 5 - همسویی عقل و وحی

پیش تر درباره هماهنگی عقل و شرع _ در قالب توضیح قاعده ملازمه _ مطالبی گفته شد. در این قسمت، ضمن تأکید مجدّد بر این هماهنگی، به عدم مخالفت میان آن دو نظر می افکنیم.

عقل، نوری است که تاریکی جهل را تا شعاع وسیعی می زداید و پاره ای از حقایق را به عنوان مستقلّات عقلیّه برای عاقل آشکار می سازد. حجّیّت عقل در این قلمرو جای هیچ گونه تردید و ابهامی ندارد. در محدوده ای که عقل روشنگری دارد، قطعآ حجّت است. نیز گفته شد که حجّیّت عقل، ذاتی است. از طرف دیگر، وحی نیز حجّت است. حجّیّت معارف وحیانی (اعمّ از قرآن و کلام انبیاء و اوصیاء :) بر پایه حجّیّت عقل اثبات می شود. البتّه گستره حقائق مکشوف به وحی، بسیار بزرگتر از دایره مستقلّات عقلیّه است.

بخشی از احکام وحی، جنبه ارشادی و امضائی نسبت به احکام عقل دارد (مانند مطالب اخلاقی). امّا بسیاری از احکام شرعی، غیر مستقلّات عقلیّه هستند که به نور عقل مکشوف نمی شوند (مانند وجوب اقامه نماز).

نکته مهمّ موردِ بحث در این جا، آن است که عقل و وحی در واقع نمی توانند باهم تعارض داشته باشند. چون هر دو حجّت خداوند و کاشف از رضا و سخط اویند. عقلا نمی توان دو امر متعارض را حجّت های خداوند تلقّی کرد. پس می توان گفت: محال است که این دو، در چیزی تعارض و اختلافِ «واقعی» داشته باشند. البتّه گاه تعارضاتی «ظاهری» میان آنچه مدلول عقل و وحی می انگارند، به نظر می رسد که باید بررسی شود.

در چنین مواردی، دو حالت قابل فرض است:

الف _ آنچه را مدلول وحی می دانند و با عقل تعارض دارد، واقعآ مدلول وحی نباشد. این حالت خود بر دو نوع است: یا اساسآ آن مطلب در لسان وحی نیامده و یا اینکه از گزاره ای دینی برداشت شده که ظاهر آن مراد نیست.

مثال نوع اوّل : آنان که معتقدند: «خدا با چشم سر در قیامت دیده می شود»، سخنی