پرتو خرد: (خلاصه کتاب عقل): تحریر درس گفتارهای دکتر سید محمد بنی هاشمی صفحه 93

بندگان، سبب عادی قبض روح بنده ای دیگر را فراهم کند. در این جا هم _ مانند ذبح فرزند حضرت ابراهیم علیه السلام _ بحث مجازات و کیفر مطرح نیست تا اعتراض شود که چرا این نوجوان بی گناه را پیش از گناه مجازات کرده اند؟! امر خداوند به کشتن نوجوان اصلا جنبه کیفری نداشته است. بنابراین بی گناهی نوجوان، در قضاوت ما نسبت به حسن یا قبح کار حضرت خضر علیه السلام دخالتی ندارد.

حدیثی زیبا که از امام صادق علیه السلام درباره ماجرای حضرت خضر علیه السلام و کارهای عجیب ایشان نقل شده، تأییدی است بر همه آنچه در این جا بیان شد. در این حدیث از قول حضرت خضر علیه السلام به حضرت موسی علیه السلام آمده است :

«إِنَّ الْعُقُولَ لا تَحْکُمُ عَلی أَمْرِ اللّهِ _ تَعالی ذِکْرُهُ _ بَلْ أَمْرُ اللّهِ یَحْکُمُ عَلَیْها فَسَلِّمْ لِما تَری مِنّی وَ اصْبِرْ عَلَیْهِ فَقَدْ کُنْتُ عَلِمْتُ أَنَّکَ لَنْ تَسْتَطیعَ مَعِیَ صَبْرآ.» (1)

«همانا عقلها بر امر خداوند _ تعالی ذکره _ حاکم نیست؛ بلکه امر خداوند بر آنها حکومت می کند. پس تسلیم چیزی شو که از من می بینی و بر آن صبر کن و من می دانستم که تو توانایی شکیبایی با من نداری.»

بنابراین در قلمروی غیر مستقلّات عقلیّه، عقل حکمی نسبت به اوامر الهی ندارد. بلکه تنها حکم عقل _ در اینگونه موارد _ تسلیم به امر خداوند است. اینکه حضرت فرموده اند: امر خداوند بر عقول حاکم است، می تواند ناظر به همان نکته لطیفی باشد که گفتیم. امر الهی در تعیین مصداق حکم کلّی عقل دخالت دارد و می تواند عمل خاصّی را از اینکه مصداق «ظلم» باشد، خارج کند و به این ترتیب قبح عقلی آن را از بین ببرد. جمله اوّل کلام فوق هم ناظر به این حقیقت است که عقل _ در محدوده روشنگری خود که فقط ماهیّت کلّی ظلم را قبیح می یابد _ در مورد امر خداوند _ که مصداق ظلم و عدل را مشخّص می کند _ حکمی ندارد. لذا دو حوزه (عقل و شرع) هیچ تعارضی با هم پیدا نمی کنند.

قیاس مصطلح در فقه نیز تعارض ظاهری میان عقل و وحی پدید می آورد. به عنوان