جایگاه عقلانیت در اسلام صفحه 96

1. حضرت امام صادق علیه السلام فرمود: «إِنَّ الثَّوابَ عَلی قَدْرِ الْعَقْلِ؛ بی شک ثواب (اعمال) به مقدار عقل (انجام دهنده آن اعمال) است». (1)

از این روایت استفاده می شود که کمیّت مهم نیست، بلکه کیفیت عمل اهمّیّت دارد و کیفیّت، زاییده عقل است. اگر انسان عاقل تمام عبادات را انجام دهد می گوید: «ما عَبَدْناکَ حَقَّ عِبادَتَکَ؛ تو را آن گونه که شایسته توست عبادت نکردم». (2) و اگر تمام درجات معرفت را طی کند می گوید: «ما عَرَفْناکَ حَقَّ مَعْرِفَتَک؛

آن گونه که حقّ معرفت توست، شناخت پیدا نکردم». (3) امّا انسان های جاهل

ونادان با مختصر عملی مغرور شده و دچار توهّم می گردند. روزی، شخصی از این دسته افراد، پس از مقداری عبادت، برای خود ولایت تکوینی قائل شد. تصوّر کرد که اگر به فلان ماشین دستور توقّف دهد از حرکت بازمی ایستد! امّا چنین نشد و به خیال و توهّم پوچ خود پی برد.

آری! انسان عاقل به کیفیّت عمل توجه دارد، امّا عبادت جاهل عاری از کیفیّت است.

2. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «نَوْمُ الْعاقِلِ اَفْضَلُ مِنْ سَهْرِ الْجاهِلِ؛ خواب (واستراحت) عاقل، از بیداری (و شب زنده داری) جاهل ارزشمندتر است». (4)

تاریخ، افراد عابدی را نشان می دهد که عبادتشان همراه با تعقّل و تفکّر و از روی معرفت و شناخت نبود و لذا به عاقبت بسیار بدی دچار شدند. نمونه بارز آن ها، خوارج نهروانند.

شبی حضرت علی علیه السلام و کمیل بن زیاد از یکی از کوچه های کوفه عبور می کردند که صوت قرآن مردی از درون خانه ای توجّه آن حضرت را به خود جلب کرد. آن شخص این آیه را با صدای زیبا تلاوت می کرد:

1- اصول کافی، ج 1، ص 12 (کتاب العقل والجهل، ح 8).
2- بحارالانوار، ج 8، ص 215 و 217.
3- بحارالانوار، ج 69، ص 292.
4- اصول کافی، ج 1، ص 12، ح 11.