عقل و ایمان از دیدگاه ابن رشد، صدرالمتالهین شیرازی و ایمانوئل کانت صفحه 109

تفکیک تعریف فلسفه از تحقق فلسفه

بین مقام تعریف فلسفه و مقام تحقق فلسفه باید فرق گذاشت: فلسفه باید برهانی باشد، و این فرق دارد با جایی که فلسفه در واقع و خارج برهانی محض باشد. مثلاً شیمی علمی است که مجموعه ای از معارف و حقایق ریز درباره حرکات باطنی اجسام در اختیار ما می گذارد، در مقابل فیزیک مربوط به حرکات ظاهری اجسام است. اما آیا هر چه در کتب شیمی است مطابق با واقع است؟ خیر، چون علم شیمی در مقام تحقق ممکن است مشوب به هزار شائبه باشد.

هرچند در این جا نیز فلسفه عبارت است از: «العلم بأحوال أعیان الموجودات علی ما هی علیه بقدر طاقه البشریه»، اما آن چه در کتب فلسفی وجود دارد چنین علمی نیست. وجود اختلاف بسیار بین اقوال فلاسفه، بهترین شاهد است بر اینکه هرچه در کتب فلسفی است نمی تواند عین واقع باشد.

در نتیجه حتی اگر بپذیریم استدلال برهانی اعلی العلوم است، اما برای دادن داوری به فیلسوفان کافی نیست؛ چون ممکن است فیلسوفان در عمل از موازین برهانی عدول کنند، همان گونه که در خارج نیز این چنین است.

اشکالات و پاسخ های ابن رشد

ابن رشد در این مقام به طرح چند اشکال و پاسخ می پردازد:

اشکال: گفته شد که در تعارض ظاهری میان فلسفه و شرع که هر دو حق هستند باید به تأویل شرع و آیات قرآن بپردازیم. اشکال این است که چرا فلسفه را تأویل نمی کنید؟ و تأویل قرآن و حفظ ظواهر فلسفه چه ترجیحی دارد؟