عقل و ایمان از دیدگاه ابن رشد، صدرالمتالهین شیرازی و ایمانوئل کانت صفحه 157

می گیرد و گاه (به ویژه در زبان عربی) معنای مصدری آن، یعنی تعقل کردن و اندیشیدن ملاحظه می شود. کاربرد سوم آن به اصطلاح مصدر به معنای اسم مفعول است؛ یعنی با واژه عقل به معارفی اشاره می کنیم که مورد تعقل و آگاهی قرار گرفته است. (1) به این صورت رابطه عقل و ایمان به رابطه بین معارف عقلانی و وحیانی تفسیر می شود.

نظریه صدرا درباره عقل نظری و عملی

لفظ عقل در عرف حکما تقسیمات دیگری هم دارد:

قوه ای که در نفس است «عقل نظری» نام دارد و قوه دیگر «عقل عملی» نامیده می شود و هر یک از این دو نیرو مراتبی دارند که بر آنها نام عقل اطلاق می شود. البته به جوهر مفارقی هم که واسطه میان خدا و اقسام ممکنات است، نیز عقل گفته می شود.

عقل نظری نیرویی است که به واسطه آن انسان آن گونه دانش هایی را ادراک می کند که شأناً مورد عمل واقع نمی شوند. اما امور عملی گاهی مانند خیاطی و نجاری اند که نوعی حرفه خاصند و مهارت در آنها به گفته فارابی «فضیلت مهنی» (نیروی هنروری) نام دارد. گاهی نیز عقل عملی رأی جزیی درباره این امور دارد، مثل حسن راست گفتن در وضع که زمینه فضیلت اخلاقی است. عقل عملی با به کارگیری فکر و رؤیت درباره افعال و صناعات آن چه را خیر است یا گمان می رود خیر باشد، برمی گزیند. (2) به عبارت بهتر می توان گفت عقل عملی خود دو بخش است: 1. مهینه (نیروی هنروری). 2. مَرَویه (منشأ اندیشه).