عقل و ایمان از دیدگاه ابن رشد، صدرالمتالهین شیرازی و ایمانوئل کانت صفحه 249

سرگردانی و سنجش فلسفه های مختلف به گمان خود راهی به سوی واقعیت گشود. اینکه چه اندازه حرکت او در این مسیر قرین توفیق بود، چیزی است که دست یابی به تمامی جوانب آن به آسانی میسر نیست.

در یک نگاه کلی به زندگی این سه فیلسوف می توان گفت که در اندیشه هر سه، احساس مذهبی بر سایه جنبه های انسانی نمود بیشتری دارد و هر سه، به عنوان چهره های موحد خداگرا و متأله شناخته شده اند و ایمان به حقایق الهی برای هر یک از آنان امری حیاتی هم در زندگی بشر و هم موضوع رساله به شمار می رود. گرچه از سخنان کانت عیناً عبارتی مبنی بر ایمان بر مبنای Deism ذکر نشده، اما نگارنده چنین برداشت می کند که او خواست به نوعی چنین چیزی را اثبات کند. این باطن بینی و روی آوری به آلام دینی از دید کانت در وهله نخست به معنای هستی ملموس است. موضوعی که در نظر ابن رشد جز با تکیه دادن بر اصول عقل میسر نخواهد بود. عنصری که در اندیشه صدرا در شعاع آموزه های دینی - فلسفی تنها با یاد خدا و با عشق به او می تپد، وگرنه راه به جایی نخواهد برد. چنان چه امام خمینی می گوید:

آن دل که به یاد تو نباشد دل نیست

قلبی که به عشقت نتپد جز گل نیست. (1)

مقایسه دیدگاه ها و استخراج همسانی ها و ناهمسانی ها

در خاتمه قبل از مقایسه و تطبیق این سه دیدگاه باید به چند نکته توجه کرد:

اولاً، اینکه این سه متفکر به سه حوزه متفاوت وابسته اند. لذا باید با دید کاملاً روشن و سنجیده به دیدگاه ها توجه نمود.