پيامبر اكرم در مدينه
هجرت پيغمبر اسلام ـ ص ـ از مكه به مدينه، سرفصل بزرگي در بالندگي دعوت اسلامي و نقطه عطف برجسته اي در تاريخ اسلام محسوب مي شود. اگر اسلام طي گذشت سيزده سال در مكه (كه سه سال از اين مدت هم به صورت مخفيانه سپري شده)، بيشتر درصدد جذب پيروان و منازعات فكري با سران مشركان بود، اينك با ورود پيامبر ـ ص ـ و اصحابش به مدينه پايه حكومتي گذارده مي شود كه سايه پهناور آن قرار بود بر سر تمام جهانيان افكنده شود و چونان درختي بارآور، همگان از ميوه هاي طيّبه و خوشاب آن بهره مند شوند.در اين حركت چند نكته مي تواند نظر ما را به خود معطوف سازد:1 ـ هجرت پيامبر ـ ص ـ، انگيزه ها و كيفيت هجرت.2 ـ واكنش مشركان.3 ـ اقدامات اوليه پيامبر ـ ص ـ در مدينه به منظور پي ريزي دولت كريمه اسلامي.4 ـ موضعگيريهاي اصحاب اديان در مدينه.5 ـ تغيير قبله.6 ـ فراخواني سران و اميران بلاد مجاور به اسلام.7 ـ ابلاغ سوره برائت در مراسم حج.8 ـ پذيرش آيين اسلام از طرف قبايل و طوايف.
امضاي معاهده اي ميان پيغمبر و يهود
يكي از تدابير جالب حضرت رسول ـ ص ـ در بدو ورود به مدينه، نوشتن معاهده اي ميان خود و يهود بود. اين اقدام مي تواند بخوبي بيانگر طرز تفكر آن حضرت در خصوص آزادي اديان و همچنين اصل بزرگ همزيستي مسالمت آميز باشد.در اين پيمان، كه بنا به نقل ابن هشام بسيار طويل است، به نكاتي اشارت رفته و هر دو طرف را ملزم به رعايت آن نموده است; از جمله: يهود وظيفه دارند تا زماني كه مؤمنان (مسلمانان) در جنگ هستند هزينه جنگ را بپردازند، يهود دين خود را دارند و مسلمين هم بر آيين خويش هستند و دوستان و متحدانشان نيز در امانند مگر آن كه پا از حد خود فراتر نهد و دست به گناه گشايد كه در اين صورت فقط خود و خانواده اش به دردسر و هلاكت مي افتد.
مؤاخات پيمان برادري ميان مهاجران و انصار
پيغمبر ـ ص ـ همزمان با بهبود بخشيدن به موقعيت خود و پيروانش، با پيروان اديان ديگر، از اصلاحات داخلي در ميان پيروان خود نيز غافل نبود و مي كوشيد در جهت تربيت آنها هم به گونه اي كه رنگ جاهليت را از دست دهند و خوي خدايي را بگيرند، دريغ نورزد.نوشته اند كه پيغمبر ميان مهاجران و انصار پيمان برادري برقرار كرد و به آنها فرمود: «به خاطر خدا، دو به دو يكديگر را برادر گيريد.» آنگاه دست امير مؤمنان را گرفت و فرمود: «اين هم برادر من است.» از كساني كه با يكديگر بدين روش برادر شدند مي توان افراد ذيل را نام برد: حمزه با زيد بن حارثه، جعفر بن ابوطالب با معاذ بن جبل (اگر چه جعفر در آن هنگام در حبشه بوده است) ابوبكر با خارجه خزرجي، عمر با عتبان بن مالك خزرجي و...
مشكلات رسول خدا در مدينه
پيغمبر در مدينه خود را با سه طايفه روبرو مي ديد:نخست: طايفه مهاجران فقير كه براي كسب آزادي و فرار از ظلم و ستم مشركان، شهر و ديار و مال و ثروت خويش را فدا كرده، پس از هجرت پيامبر ـ ص ـ يگان يگان يا بصورت دستجمعي از مكه به مدينه آمده بودند. اغلب اينان در مكه تجارت مي كردند و از اين رهگذر به ثروت فراواني دست يافته بودند. قرآن درباره اين گروه فرمايد: «للفقراء المهاجرين الّذين اُخرِجوا من ديارهم و أموالهم يبتغون فضلا من الله و رضواناً و ينصرون الله و رسوله أُولئك هم الصادقون.»دوم: افراد دو قبيله اوس و خزرج كه پيامبر ـ ص ـ را مورد محبت و مهر خود قرار دادند و يا ريش كردند و از نوري كه بر آن حضرت فرو فرستاده شده بود، پيروي نمودند. پيشنه اكثر اينان كشاورزي و باغداري بود و جمعيت زيادي از ياران پيامبر ـ ص ـ را تشكيل مي دادند: خداوند در وصف آنها چنين فرموده است: «والذين تبوّؤا الدّار والايمان من قبلهم يحبُّون من هاجر إليهم ولا يجدون في صدورهم حاجة ممّا أُوتُوا ويُؤثِرون علي أنفسهم ولو كان بهم خصاصة ومن يوق شحَّ نفسه فأُولئك همُ المفلحون.»سوم: يهوديان مدينه كه همواره آتش افروز جنگ و دشمني ميان اوس و خزرج بودند و رسالت محمد ـ ص ـ و نيز ياران و پيروان آن حضرت را به ريشخند مي گرفتند.وجود اين سه طايفه و عوامل ديگر ايجاب مي كرد تا پيغمبر ـ ص ـ در انديشه افكندن طرحي نو و دميدن روحي تازه در جامعه مدينه باشد. پيغمبر ـ ص ـ بدين منظور با امضاي معاهده با يهود آنها را به برخورداري از آزاديهاي خصوصي و ديني شان مطمئن ساخت و به آنها تفهيم كرد كه حمايتشان مي كند و در مقابل با آنها شرط كرد كه ايشان نيز از وي و آيين و پيروانشان دفاع كنند.در ارتباط با شكاف طبقاتي در جامعه مدينه و از بين بردن فقر و غناي مفرط نيز با ايجاد پيمان برادري در ميان آنها كوشيد تا اين فاصله را به نحوي از ميان بردارد. انصار، چنانكه گفته شد، اهل كشاورزي و باغداري بودند و مهاجران كه پيشه غالب آنها تجارت بود به جايي آمده بودند كه نه سرمايه اي داشتند و نه كاري جز تجارت بلد بودند. انصار در كمال ايثار و فداكاري، قرار گذاشتند تا زمين هاي مهاجران را نيز تحت رعايت و كشاورزي بگيرند محصول آن را بطور يكسان و مساوي ميان خود تقسيم كنند.البته تلاش پيامبر ـ ص ـ براي رفع اين فاصله طبقاتي به همين مورد ختم نمي شود. آن حضرت برخي غنايم را، مثل اموال يهود بني نضير، به مهاجران اختصاص داد و فقط سه نفر نيازمند انصاري را در اين غنيمت با آنها شريك ساخت و به ايشان فرمود: اگر مي خواهيد اموال و خانه هاي خود را با مهاجرين قسمت كنيد و با آنها در اين غنيمت مشاركت جوييد و اگر مي خواهيد خانه ها و اموالتان از خودتان باشد و چيزي از اين غنيمت براي شما تقسيم گردد. انصار پاسخ دادند: ما اموال و خانه هاي خود را با مهاجران قسمت مي كنيم و غنيمت را هم به ايشان مي دهيم و در آن با مهاجران مشاركت نمي كنيم.بدين سان انصار جوانمردي و مروّت را در حق مهاجران به نمايش گذاردند چنانكه خود مهاجران درباره آنها مي گفتند. هيچ كس را مثل انصار مدينه نديديم، در مواسات با ما بخوبي عمل كردند و اموال خود را به ما بخشيدند و ما را در پيشه و كار خويش مشاركت دادند تا آنجا كه مي ترسيديم همه اجر و پاداش خداوند نصيب آنها گردد.تشريع اذانيكي ديگر از فرازهاي مهم در بدو ورود پيغمبر ـ ص ـ به مدينه، تشريع اذان بوده است. داستان از اين قرار بود كه مردم براي گزاردن نماز در غير وقت خود پيش پيامبر ـ ص ـ مي آمدند. در اينجا نقل مورخان شيعه و اهل سنت باهم در شرح اين حادثه تاريخي تفاوت مي يابد. بنابر نقل ابن هشام پيغمبر براي رفع مشكل فوق در انديشه آن بود كه مثل يهود از بوق براي آگاهي دادن مردم به وقت نماز و يا مثل مسيحيان از ناقوس استفاده كند. ليكن از اين امر منصرف گرديد و با ياران خود به مشورت پرداخت. عبدالله بن زيد خزرجي خدمت آن حضرت خوابي را كه ديده و در آن جملات اذان را از مردي سبزپوش شنيده بود نقل مي كند. پيامبر ـ ص ـ نيز خواب او را رؤياي صادقانه و حق قلمداد كرده به بلال مي فرمايد كه همان جملات را به عنوان اذان بگويد. در همين حين عمر بن خطاب هم كه در خانه اش عبارت اذان را شنيده، شتابان پيش رسول الله ـ ص ـ مي آيد و مي گويد: من نيز در خواب خود عين اين عبارات را شنيده ام. پيامبر نيز با شنيدن گفته عمر مي فرمايد: «فلله الحمد.»