تدبر درقرآن شامل زمینه‌ها، کلیدها، اصول .. صفحه 38

«الدُّبُر: خِلافُ القُبُلِ مِنْ كُلِّ شَي‌ءٍ وَ مِنْهُ يُقالُ لاِآخِرِ الاَْمْرِ دُبُرٌ وَ أصْلُهُ ما أَدْبَرَ عَنْهُ الاِنْسانُ، و «تَدَبَّرْتُهُ تَدَبُّرا» «نَظَرْتُ في دُبُرِهِ وَ هُوَ عاقِبَتُهُ وَ آخِرُهُ» كه «دُبُر» خلاف جلو از هر چيز مي‌باشد و از اين رو به آخر امر «دُبُر» گفته مي‌شود و اصل آن، هر آنچه انسان از آن اعراض نمايد و به آن پشت كند و «تَدَبَّرتهُ تَدَبُّرا»، «در پشت آن بـــا دقّــت نگــريستــم كــه عــاقبت و آخــــر امــــر مـي‌بــاشــد».

در فرق «تدبّر و تفكر» ابي هلال عسكري در «فوق اللغويه» مي‌گويد: «تدبّر»، «تصرف در قلب با نظر كردن در عواقب امور» مي‌باشد، امّا «تفكر»، «تصرف در قلب با نظر كردن در دلائل امور» مي‌باشد كه «مجمع‌البيان» نيز همين نكته را ذكر مي‌نمايد: «التَّدَبُّرُ تَصَرُّفُ الْقَلْبِ بِالنَّظَــرِ الَي الْعَـواقِـبِ، وَ التَّفَكُّـرُ تَصَـرُّفُ الْقَلْـبِ بِالنَّظــرِ الَي الدَّلائِلِ»

نكته ديگر آن كه «تدبّر در قرآن»، به «پيگيري سير آيات، يكي پشت سر ديگري و دقت در باطن ارتباط آن‌ها نيز نظر دارد، چرا كه كشف انسجام و هماهنگي، و عدم وجود اختلاف، نيازمند پيگيري و بررسي آيات در يك سوره و آيات يك سوره باكل قرآن دارد تامعلوم‌گردد كتابي‌كه در طول 23 سال در فراز و نشيب‌هاي زندگي پيامبر در شرايط بسيار متفاوت از يكديگر، مطرح گشته است نمي‌تواند ساخته و پرداخته ذهن بشر بلكه هر موجود مادي باشد كه پيوسته محكوم به تغيير و تحول

تـدبّـر (39)

و حركت از نقص به سوي كمال نسبي خويش هستند».

پس در امر «تدبّر در قرآن»، «كاوش و انديشه در كشف مفاهيم و روابط ناپيداي موجود در هر يك از آيــات و ارتبــاط با يكــديگــر و آن آيات با آيــات ديگــر ســور قرآن» مـد نظــر مي‌باشد.

تفكّـــــر

«فكر» همچون مأمور تجسسي است در خدمت «عقل» كه با كمك معلومات خويش و ديگران به كشف مجهولات مي‌پردازد و راههاي رسيدن به مقاصد را شناسايي كرده، و بــر عقــل عــرضــه مي‌كنــد : «دَليلُ الْعَقْلِ التَّفَكُّرِ» (1) ؛ تفكّــر، راهنماي عقـل اسـت.

كار «فكر»، «تفكّر» است و اعم از «تدبّر» مي‌باشد، زيرا «تدبّر» به معني «تفكّر در وراي ظاهر و در عاقبت امر» است تا چهره باطن امور جلوه‌گر شده و عاقبتش آشكار شود، ولي «تفكّر» اعم از «بررسي ظواهر و بواطن امور» و اعمّ از «بررسي علل و اسباب امور و نتايج و عاقبت» آن است كه به طور مطلق به راه‌يابي و كشف مجهول‌ها، نظر دارد: «كَذلِكَ يُبَيِّنُ اللّهُ لَكُــمُ الاْيـاتِ لَعَلَّكُـمْ تَتَفَكَّرُونَ. فِي‌الدُّنْياوَالاْخِرَةِ» (2) .

«تفكّر» امري قهري است و انسان بي‌فكر معني ندارد. عمده مطلب در ارزش تفكّر : 1 ـ مربوط به حوزه‌اي است كه «فكر» در آن حوزه به جستجو و كشف مجهول مي‌پردازد. (اين كه آيا كشف اين مجهول چه مشكلي را در امر دنيا