مقدمه
عنوان «راهبردهاي ارزشي و اجتماعي به بررسي نقش و تاثير پيامبر اكرم‌صلي الله عليه وآله در به كارگيري عامل «وحدت اسلامي به عنوان يكي از ابزارها در جامعه اسلامي آن زمان مي‌پردازد.در يك تقسيم‌بندي كلي نقش پيامبر اكرم‌صلي الله عليه وآله در پايه‌گذاري وحدت امت اسلامي شامل سه مطلب بنيادين مي‌شود: نخست تلاش در وضعيت جامعه عربي آن زمان و به كارگيري عوامل «سياسي جهت زمينه‌سازي‌هاي لازم; سپس برنامه‌ريزي‌هاي «فرهنگي در مسير ترسيم دورنماي امت واحده براي مسلمانان و ايجاد فضاي رشد فكري و ارتقاي فهم مردم نسبت‌به مسؤوليت‌هاي خود; و در نهايت، به كار بستن راه‌حل‌هايي كه پيامبر اكرم‌صلي الله عليه وآله از آنها به عنوان ابزار تحقق وحدت بهره مي‌گرفت.اين چنين راهبردهايي را مي‌توان تحت عنوان «دعوت ارزشي پيامبرصلي الله عليه وآله برشمرد كه پاره‌اي از آنها شامل «راهبردهاي ارزشي ملي و مذهبي ، «راهبردهاي ارزشي قومي و ميهني و نيز «راهبردهاي ارزشي اجتماعي و فردي خواهند بود. و اينك به هر بخش اشاره‌اي گذرا خواهيم كرد.
راهبردهاي ملي و مذهبي
ايجاد وحدت ملي و همبستگي ايماني
ورود پيامبر اكرم‌صلي الله عليه وآله به مدينه همراه با عقد قراردادهايي بين گروههاي گوناگون بود. اين پيمانها را مي‌توان يكي از بارزترين شواهد به كارگيري رهيافت وحدت اسلامي در جامعه آن زمان شمرد.پيمان‌نامه عمومي مدينه: يكي از مهمترين اين پيمانها، اولين قراردادي بود كه بين پيامبر اكرم‌صلي الله عليه وآله و طوايف و قبايل موجود يثرب بسته شد و بعضي آن را «نخستين قانون اساسي مكتوب جهان دانسته‌اند. اين تدبير بهترين مقوله براي به وجود آوردن وحدت ملي و همبستگي ديني بود چرا كه وحدت ميان قبايل درگير، حقوق اجتماعي يهوديان و نيز مهاجران مسلمانان را تصمين مي‌كرد و از سوي ديگر، اين پيمانها مقدمات تشكيل يك وحدت سياسي و حكومتي را فراهم مي‌آورد.به عنوان نمومه در مفاد قرارداد بين مسلمين بروشني قيد شده بود كه مسلمين امت واحده‌اي، جداي از مردم ديگر هستند: (انهم امة واحدة من دون الناس)، و ارتباطي بين مسلمانان و كافران نيست و دوري بين مسلم و مسلم نبايد باشد. اگر چه روح حاكم بر اين پيمانها همانا به كارگيري ابزار وحدت اسلامي در جهت راهبرد ارزشي پيامبر اكرم‌صلي الله عليه وآله در جامعه اسلامي است و از همين‌رو تمام زموارد آن مصداق اين امر قرار دارند، ولي به بعضي از آن موارد اشاره مي‌كنيم: [1] .- مسلمين در برابر ظلم و تجاوز و توطئه و فساد با هم متحد خواهند بود.- هيچ مؤمني بدون اشاره ساير مؤمنان در جهاد في سبيل‌الله صلح نمي‌كند و صلح جز براي همگان اجرا نخواهد شد.- تمامي گروهها (كه به جنگ مشغول‌اند) به ترتيب وارد جنگ خواهند شد و جنگيدن به يك گروه (دومرتبه پشت‌سرهم) تحميل نخواهد شد.- «ذمة الله نسبت‌به همه افراد يكسان است.- اگر اختلافي بين مسلمين بروز كرد، مرجع حل آن خدا و رسول خواهند بود.- مسلمين، فرد مقروض و مديوني را كه دين او سنگين است رها نخواهند ساخت، بلكه اور ا كمك مي‌كنند.و در قسمت ديگري از اين عهدنامه تاريخي كه طرف خطاب آن يهوديان مدينه بودند، اموري پيشداوري شد كه توجه به مفاد آن حاكي از انگيزه تحقق وحدت ملي توسط پيامبر اكرم‌صلي الله عليه وآله است:- مسلمانان و يهوديان امت واحده‌اند و مانند يك ملت در مدينه زندگي خواهند كرد و هر يك دين خود را دارند.- به يهوديان هم‌پيمان، همراهي و كمك خواهد شد و متقابلا وقتي مسلمين آنها را به مصالحه مي‌خوانند، يهوديان بايد بپذيرند.- مسلمين و يهود هر دو بايد بر ضد كساني كه با اين قرارداد به مخاصمه برمي‌خيزند، مبارزه كنند.- هر دو بايد با ياري يكديگر در برابر مهاجمان به يثرب بجنگند.- هيچ كافري از ناحيه دو طرف اجير نشود مگر اين كه به مصلحت هر دو گروه باشد.به هر حال، بايد چنين نتيجه گرفت كه كوشش براي ايجاد حساسيت مشترك ديني و ملي يكي از شاخص‌ترين راه‌حل‌هاي پيامبر اكرم‌صلي الله عليه وآله در جهت تحقق وحدت اسلامي شمرده مي‌شود.تثبيت وحدت ايماني: پيامبرصلي الله عليه وآله بعدها نيز در مسير تثبيت همبستگي ايماني مسلمين مكررا بر اين موضوع تاكيد فرمود. در بخشي از سخنان حضرت پس از فتح مكه و در مسجدالحرام چنين نقل كرده‌اند كه فرمود: «المسلم اخ المسلم والمسلمون هم يد واحد علي من سواهم تتكافوا دمائهم يسعي بذنبهم ادناهم . [2] .ايجاد چنين حس مشترك ديني و پيوستگي مذهبي واحد بين مؤمنان در كلام زيبايي منسوب به حضرت كاملا مشهور است كه: «المؤمنون كنفس واحدة .همچون آن يك نور خورشيد سما صد شود نسبت‌به صحن خانه‌ها ليك يك باشد همه انوارشان چون كه برگيري تو ديوار از ميان چون نماند خانه‌ها را قاعده مؤمنان مانند نفس واحدهو البته رمز اين پرتو نوراني نيز در روح انساني و الهي مؤمنان خواهد بود كه:جان حيواني ندارد اتحاد تو مجو اين اتحاد از روح بادجان گرگان و سگان از هم جداست متحد جانهاي شيران خداست(مولوي)
پيوند روح اخوت و برادري
پيدايش تعلق اجتماعي: در نخستين سال ورود پيامبر اكرم‌صلي الله عليه وآله به مدينه يكي از مهمترين ابتكارها و راهبردهاي مهم حضرت در به كارگيري عامل وحدت ديني واقع مي‌شود; يعني پيوند (عقد) مواخات بين كليه مسلمانان اعم از مرد و زن:دو قبيله كاوس و خزرج نام داشت يك ز ديگر جان خون آشام داشتكينهاي كهنه‌شان از مصطفي محو شد در نور اسلام و صفااولا اخوان شدند آن دشمنان همچو اعداد عنب در بوستانوز دم المؤمنون اخوه، به پند درشكستند و تن واحد شدندغوره‌اي كو سنگ بست و خام ماند در ازل حق كافر اصليش خواندني اخي ني نفس واحد باشد اودر شقاوت نحس ملحد باشد اوآفرين بر عشق كل اوستاد صد هزاران ذره را داد اتحاد(مولوي)رسول خداصلي الله عليه وآله در يك مجلس عمومي مي‌فرمايد: «تآخوا في الله اخوين اخوين . [3] .اين پيمان برادري همگاني تنها براساس نفي انگيزه‌هاي قومي و قبيله‌اي و بر محور حق و همكاري اجتماعي شكل گرفت چه اين كه: «انما المؤمنون اخوة فاصلحوا بين اخويكم واتقوا الله لعلكم ترحمون . (حجرات /10)پيامبر اكرم‌صلي الله عليه وآله بين هر مهاجر و يكي از مردم مدينه عقد برادري بست و در يك انگاره تاريخي، حضرت علي را در دنيا و آخرت برادر خود خواند كه: «انه مني و انا منه .به هر ترتيب، اين تصميم داهيانه، كارآمدترين ابزار تحقق الفت فراگير در جامعه آن زمان بود كه نشان از همه كوشش پيامبر اكرم‌صلي الله عليه وآله براي پيدايش يك تعلق اجتماعي بالنده بر محور ايمان به خدا داشت.محبت الهي پايه تشكيل جامعه آرماني: جامعه مطلوب پيامبر اكرم‌صلي الله عليه وآله، نظامي است كه تمامي اعضاي آن بر محور ديانت توحيدي، پيوند برادري با يكديگر دارند و مكلف هستند آن را استوار نگه دارند تا خداوند عزيز حكيم نيز زمينه‌هاي الفت و وحدت دلها را (به قدرت خود) پايدار سازد و بدين‌سان پايه‌هاي تفاهم اجتماعي جامعه اسلامي محكم گردد: «وان يريدوا ان يخدعوك فان حسبك الله هو الذي ايدك بنصره وبالمؤمنين - والف بين قلوبهم لو انفقت ما في الارض جميعا ما الفت‌بين قلوبهم و لكن الله الف بينهم انه عزيز حكيم.» (انفال /62 و63)براساس مفاد آيات الهي اولا بدون تحقق الفت اجتماعي نمي‌توان سخن از جامعه كرد; ثانيا تحقق اين امر تنها به ست‌خداست، ثالثا مؤمنان نيز قادرند شرايط و زمينه‌هاي وحدت اجتماعي را فراهم آورند. [4] .كلام راستين خداوند پيرامون مساله برادري قبايل يثربي نيز بس گوياست; «واعتصموا بحبل الله جميعا ولاتفرقوا واذكروا نعمة الله عليكم اذ كنتم اعداء فالف بين قلوبكم فاصبحتم بنعمته اخوانا... «(آل عمران /103)جامعه آرماني پيامبر اكرم‌صلي الله عليه وآله كه در آن روح اخوت و برادري موج مي‌زند، جامعه‌اي است كه در شدت بر كفر و رحمت‌به ايمان، حول يك محور، وحدت مي‌يابند، يعني: «محمد رسول الله و الذين معه اشداء علي الكفار رحماء بينهم . (فتح /29)جامعه‌اي كه مانند پيكره‌اي واحد است و تمام افراد آن در ارتباطي وحدت‌بخش با يكديگر پايدار مي‌مانند و روح عشق و ايمان مذهبي در تار و پود آن جريان دارد: «مثل المؤمنين في توادهم وتراحمهم وتعاطفهم كمثل جسد واحد اذا اشتكي منه عضو تداعي له سائر الاعضاء بالسهر والحمي . [5] .بهره‌وري از ظرفيت‌هاي اجتماعي: در نتيجه پيامبر اكرم‌صلي الله عليه وآله با طرح پيمان برادري انصار و مهاجران، از ظرفيت‌خاص چارچوب اجتماعي جامعه عربي (كه حمايت از هم‌پيمانان خود بوده) در جهت اهداف تحقق امت واحده بهره برد و اين موفقيت‌بارز پيامبرصلي الله عليه وآله نه تنها باعث تعجب افرادي چون ابوسفيان شد، كه حتي آثار و پيامدهاي اين مساوات اسلامي تا مقدم داشتن اموال و دارايي‌ها نسبت‌به يكديگر پيش رفت. مورخان نقل مي‌كنند كه در جريان برادري مهاجر و انصار، پيماني بسته شد كه شامل مشاركت در ميراث هم بود و در همين راستا رويداد تقسيم غنايم جنگي «بني‌النضير» از بهترين نمونه‌هاست.به هر حال، سراسر وقايع تاريخ اسلام گوياي شواهدي است كه نقش پيامبر اكرم‌صلي الله عليه وآله را در جلوگيري از افتراق صفوف مسلمين و متقابلا بهره‌بري ابزار وحدت اسلامي نشان مي‌دهد و اين دستور آشكار قرآن بود كه: «ولاتكونوا كالذين تفرقوا واختلفوا...» (آل‌عمران /105)تلاش پيامبر اكرم‌صلي الله عليه وآله در ايجاد وحدت به اوج كوشش‌هاي ممكن، مي‌رسد و چون آرمان وحدت را يكي از رسالت‌هاي الهي بعثت‌خود مي‌داند; و رنج تفرق مؤمنان بر او گران مي‌آيد و سخت مهربان و هواخواه آنان است، پس در اين راه تمام توان خود را به كار مي‌برد كه: «لقد جاءكم رسول من انفسكم عزيز عليه ما عنتم حريص عليكم بالمؤمنين رءوف رحيم . (توبه/128) و شايد به همين دليل است كه خود مي‌فرمايد: «ما اوذي نبي مثل ما اوذيت.» [6] .راهكار سازگاري و همدلي: موضوع «اصلاح ذات البين و سفارشها و موضعگيري‌هاي پيامبر اكرم‌صلي الله عليه وآله پيرامون آن نيز، در رديف راهكارهاي ايجاد برادري قرار مي‌گيرد:«... وفي الخبر عن ابي‌ايوب قال: قال رسول‌الله‌صلي الله عليه وآله: يا ابا ايوب الا ادلك علي صدقة يحبها الله و رسوله قال: بلي. فقال رسول‌الله: تصلح بين الناس اذا تفاسدوا... و في راويه تسعي في صلاح ذات البين اذا تفاسدوا و تقرب بينهم اذا تباغضوا». [7] .و نيز نقل شده كه درباره آيه اخوت از پيامبر اكرم‌صلي الله عليه وآله پرسش كردند، فرمود: مزد آن كس كه در برقراري آشتي ميان مردمان بكوشد; برابر مزد كسي است كه در راه خدا پيكار كند. [8] .بدين‌ترتيب يكي از اين شيوه‌ها را در تصميمي كه پيامبر اكرم‌صلي الله عليه وآله مبني بر «اصلاح ذات البين در مورد تقسيم غنايم جنگ بدر مي‌گيرد، مشاهده مي‌كنيم. قطعا فقدان قانون خاص تقسيم غنايم و نيز عدم آمادگي تربيتي و اخلاقي كامل مسلمانان آن دوره، عواملي بود تا در وحدت پوياي جامعه اسلامي ايجاد خلل كند. از اين‌رو، پيامبرصلي الله عليه وآله مامور به اصلاح امور و حفظ يكپارچگي ملت مي‌شود و مؤمنان نيز موظف به رعايت همدلي و تبعيت از رسول اكرم‌صلي الله عليه وآله كه: «فاتقوا الله واصلحوا ذات بينكم واطيعوالله ورسوله ان كنتم مؤمنين . (انفال /1)پيامبرصلي الله عليه وآله به گونه‌اي اختلاف‌زدايي مي‌كند كه شقاقي (هر چند ناچيز) در پيكره وحدت ديني مسلمين سر برنياورد; چنان كه مورخان نقل كرده‌اند، پيامبر اسلام‌صلي الله عليه وآله حتي براي گروهي هم كه در جنگ حاضر نبودند سهمي از غنيمت قرار مي‌داد. [9] .جالب توجه است كه پيش از آغاز جنگ بدر، پيامبر اكرم‌صلي الله عليه وآله با وجود اعلام حمايت عده‌اي از مهاجران، در انتظار اعلام رضايت انصار مبني بر آمادگي جهاد نبرد با دشمن است; چون محتواي قرارداد انصار با پيامبرصلي الله عليه وآله درباره دفاع از حضرت در داخل شهر مدينه بود و نه همراهي در جنگ‌هاي خارج، لذا پيش از حركت‌به دنبال راي و نظر انصار بود و پس از اطمينان از ياري آنان آماده كارزار مي‌گردد.اين امر در واقع نشان از اهتمام پيامبر اكرم‌صلي الله عليه وآله به رعايت‌سنت‌هاي اجتماعي و ملاحظه شرايط خاص سياسي زمان دارد. [10] .تفوق به جاي تفرق: رويداد ديگري كه در جريان جنگ احد شاهديم دستوري است كه قرآن به پيامبرصلي الله عليه وآله مي‌دهد مبني بر عدم ملامت پاره اي مسلمانان به سبب فرار از جنگ و در برابر، بخشودن آنها و سعي در اميدوار ساختن و همكاري به گونه‌اي كه جذب جامعه اسلامي شوند و در مسير اصلاح و تربيت روحي قرار گيرند: «فاعف عنهم واستغفر لهم وشاورهم في الامر...» (آل‌عمران /159)قطعا يكي از ريشه‌هاي اصلي چنين تصميم پسنديده‌اي، همخواني با وحدت و يكپارچگي سياسي امت اسلام بوده است تا از اين طريق پيشاپيش زمينه افتراق بين گروههاي مسلمان (به علت طرد افرادي از مبارزين كه در جريان جنگ دچار خطا و تخلف شدند) و ساير اقشار جامعه، محو شود.در همين جنگ است كه به نقل تاريخ; جوان مسلمان ايراني پس از وارد آوردن ضربه‌اي بر افراد سپاه دشمن مي‌گويد: «خذها و انا الغلام الفارسي (اين ضربت را تحويل بگير كه منم يك جوان ايراني) اما پيامبر اكرم‌صلي الله عليه وآله او را خطاب و عتاب نمود كه چرا نمي‌گويي منم يك جوان انصاري؟! و منظور آن است كه به اين وسيله هم، آهنگ برانگيخته شدن تعصبات قومي ديگر را خاموش، و وحدت صفوف اسلام را حفظ كند و هم، ملاك افتخار و ارزش را از محور قوم و نژاد و مليت‌به دين و مكتب و ارزشهاي توحيدي بازگرداند.بدين‌سان حضرت از هر عاملي براي نگهداري تفوق اجتماعي و جلوگيري از تفرق استفاده مي‌كرد و حتي در جريان تخريب مسجد ضرار!حفظ وفاق ملي: سياست پيامبر اكرم‌صلي الله عليه وآله درباره ويران كردن مسجد ضرار دقيقا به قصد ايجاد يك مانع مؤثر براي جلوگيري از ظهور شكاف سياسي در جامعه اسلامي بود تا پياپي، وفاق ملي آسيب نبيند.يك مثال ديگر اندر كژروي شايد ار از نقل قرآن بشنوي اين چنين كژ بازيي مي‌باختند مسجدي جز مسجد او ساختند فرش و سقف و قبه‌اش آراسته ليك تفرق جماعت‌خواسته قصدشان تفريق اصحاب رسول فضل حق را كي شناسد هر فضولبر اين اساس، پيامبر بزرگوار اسلام‌صلي الله عليه وآله حتي در آخرين سفارشهاي خود به امت اسلامي نيز چنين مي‌گويد: «ايها الناس، ان دماءكم و اموالكم عليكم حرام الي ان تلقوا ربكم، كحرمة يومكم هذا، و كحرمة شهركم هذا...» و نيز در آخر خطبه دارد كه: «... ايها الناس اسمعوا قولي و اعقلوه، اعلموا ان كل مسلم اخ للمسلم و ان المسلمين اخوة.» [11] .
راهبردهاي قومي و ميهني
نفي نژاد پرستي و قوميت گرايي