پژوهشی در علوم قرآن صفحه 13

در مواردی مانند,(وعدا علیه حقا فی التوراه والانجیل والقرآن )((95)) اسم قرار گرفته است برای همین کتاب آسمانی همان طور که ازکتاب های دیگر با اسم یاد شده , از کتاب آسمانی رسول اللّه (ص ) نیز با اسم یعنی ((قرآن ))یاد شده است گر چه در کتاب های علوم قرآنی برای قرآن نام های دیگری چون فرقان ونور و ذکر و بیان شده است , لیکن اینها به لحاظ صفت هستند نه اسم ((علم )) اسم به عنوان ((علم )) فقط قرآن یاد شده است اما به اعتبار صفات چون قرآن صفات بسیاری دارد برخی آنها را به عنوان اسامی قرآن یاد نموده اند و زرکشی از قاضی ابو العالی نقل می کند که پنجاه و پنج اسم به این اعتبار برای قرآن نام برده است مانند کتاب ,کلام , نور,هدایت , رحمت , فرقان , شفا و ((96)) لیکن صفات قرآن را به عنوان اسم قرآن یادکردن صحیح به نظر نمی رسد, اما نام گذاری سوره نیز نمی توان گفت به دستور رسول اللّه (ص ) می باشد بلکه هر سوره ای به لحاظ محتوایی که دارد و به لحاظ مطالب اعجاب آوری که برای خوانندگان دارد عنوانی را به عنوان اسم آن انتخاب می نموده اند مثلانام گذاری سوره نسا به اعتبار این که بسیاری از احکام زنان را بیان کرده است ,سوره مائده به این جهت که در این سوره سخن از مائده آسمانی است , سوره انعام به لحاظ این که در این سوره سخن از چهار پایان است ,سوره نمل به لحاظ این که سخن از زنبورعسل است یا

سوره نمل به لحاظ این که سخن از مورچه می باشد و یا برخی سوره هابه لحاظ حروف مقطعه نام گذاری شده اند مانند سوره ((ق ,ص ,حمعسق ))به همین جهت که سوره ها ضابطه خاصی در نام گذاری نداشتند , بلکه به صورت طبیعی درزبان مردم نام گذاری می شده اند و مردم حوادث را به لحاظ نکات نادرش یا نکات برجسته و اعجاب آورش نام گذاری می کنند همانند سال جنگ , سال پیمان صلح ,سال زلزله ,سال باران و و شهر ایمان ,شهر علم ,شهر صنعت و مانند اینها نام گذاری سوره هانیز به صورت طبیعی شکل گرفته است و برای همین نکته است که بسیاری از سوره هابیش از یک اسم دارند مانند سوره بقره , مناط القرآن , سوره آل عمران , طیبه ,سوره نحل , نعیم و سوره جاثیه شریعت , و سوره مائده عقود,سوره غافر مؤمن ,و سوره فاطرملائکه , و سوره توبه برائت حذیفه این سوره را سوره عذاب نامیده است , ابن عمر آن را مشقشقه نامیده است ((97)) برای برخی سوره ها مانند حمد بیست نام یاد شده ام الکتاب , ام القرآن , فاتحه الکتاب و.

فضای مکه

گرچه پیام قرآن در معارف , اجتماعی ,حقوقی و فقه و جهانی است لیکن چون وحی به صورت لفظ و سخن در می آید و هر سخن گوی حکیم باید تناسب فضای سخن خویش را رعایت کند و گرچه خطاب او فراگیر انسان هاست اما مخاطب که در حال صدورسخن شنونده است باید تناسب فضای آن نیز مورد توجه سخنگو باشد به همین سبب چون فضای سخن مخاطب

متفاوت است سخن نیز به تناسب آن تفاوت پیدا می کند و به لحاظ اینکه فضای مکه با فضای مدینه دو جو کاملا متفاوت بود سخن وحی هم به تناسب آن تفاوت ها طرح شده است البته پذیرش این واقعیت به معنای تاثر از فرهنگ جامعه نیست و معنای این سخن این نیست که وحی بازتاب فرهنگ جامعه خویش است بلکه رعایت ضوابط سخن است که هر سخنگوی حکیم باید آنها را رعایت کند که شرح این نکته در فصل زبان قرآن آمده است برای رعایت همین معیار است که خطاب ها ومحتوای سخن قرآن در مکه با مدینه فرق دارند در مکه که شروع کار است و شرک , وفساد و ناهنجاریهای اجتماعی دامن گسترده است باید سخن به صورت آرام آرام ازمسائل اعتقادی و اجتماعی و اخلاقی شروع شود سخن با اندیشه های پر بار زلال و درعین حال محورهای کلی طرح شود مانند دعوت به توحید, آشنایی با معاد صفات حسنای خدای سبحان مبارزه با مفاسد اجتماعی و اخلاقی و امثال اینها و در رابطه بارسول اللّه (ص ) و هوادارانش هم از سخن از صبر و بردباری و تحمل مزاحمت ها وشکنجه های دشمن است نه سخن از عده و هجوم و نه تمکن و توان مندی آنان لذاسوره های مکی که حدود 85 سوره می باشد و تقریبا دو سوم کل قرآن را تشکیل می دهند در این حال و هوا سخن می گویند سخن از شرک زدایی ,توحید ,معادخصوصیات آن حرمت بسیاری از مفاسد اجتماعی و اخلاقی و کوبیدن روحیه تقلیدکور کورانه از پیشینیان و احیای کرامت و تبیین

ارزشهای انسانی می باشد و این در حالی که محتوای سخن وحی در مدینه تفاوت آشکار با این گونه مطالب دارد.

فضای مدینه

اما در مدینه که سیزده سال از شروع بعثت گذشته و عده چشم گیری به اسلام روی آورده اند و تمکن و قدرت مسلمانان افزون شده است و یک فضای باز در افق گشوده سده و نوید توان مندی آنان را می دهد و مسلمانان متشکل و همدل می توانند آزادانه ایده خویش را مطرح کنند خلاصه به طور کلی فضا عوض شده است در مدینه زمینه مساعد برای طرح فروعات فقهی است و زمینه مساعد برای طرح یک تشکل و نهادسیاسی است در مدینه اهداف دیگری چون مقابله با تهاجم نظامی دشمن مطرح است (واعدوا لهم ما استطعتم من قوه )((98)), ((هر چه در توان دارید برای ستیز دشمن آماده باشید, و توان خود را افزون کنید)). در مدینه سخن از مناظره با تشکیل میز گرد با اهل کتاب است که :(قل یا اهل الکتاب تعالوا الی کلمه سوا بیننا وبینکم )((99)), ((هان ای اهل کتاب پیش آیید به سوی یک آرمانی که در نزد ما و شما یکسان است (توحید))). در مدینه سخن از تشکل اجتماعی است :(یا ایها الذین آمنوا اصبروا وصابرواورابطوا),((ای مؤمنان مقاوم باشید و با هم پایداری کنید و روابط خویش راتنگاتنگ کنید)). (واعتصموا بحبل اللّه جمیعا)((100)), ((با هم به ریسمان الهی متمسک شوید)), (با هم مسلمان باشید) در مدینه به لحاظ این که جامعه اسلامی شکل گرفته و متحد و نیرومند درمقابل شرک و نفاق و ظلم مقاوم شده است سخن از دفاع است , سخن جنگ های

خونین چون بدر و احد و خیبر است , سخن از (قاتلوا ائمه الکفر انهم لا ایمان لهم ) است ((سردمداران کفر را که به هیچ پیمانی وفادار نیستند به هلاکت برسانید)). در مدینه به لحاظ این که جامعه اسلامی بیمه شده و خطر آسیب پذیری ندارد سخن از ایجاد روابط حتی خانوادگی با اهل کتاب است :(الیوم احل لکم الطیبات والمحصنات من الذین اوتوا الکتاب )((101)), ((امروز پاکیزه ها بر شما حلال شده است و امروز طعام (دست پخت ) اهل کتاب بر شما حلال و طعام شما برای آنها حلال شده است امروزازدواج با زنان پاکدامن مؤمن بر شما حلال و نیز ازدواج با زنان پاک دامن اهل کتاب برشما حلال می باشد)). این خطاب های (امروز) می توانید با آنها ازدواج کنید , در برابر ( دیروز ) است امروزمدینه با دیروز مکه , فضای فساد و خفقان مکه با فضای باز و توان مند مدینه آن فضاهای بسته (انذر عشیرتک الاقربین )((102)), ((خویشاوندان خویش را بیم بده )). آنچنان تغییر نموده است که سطح گسترده سخن از ناامیدی کفار است :(الیوم یاس الذین کفروا من دینکم )((103)),((امروز کفار از خاموش شدن نور دین شما ناامیدشده اند)) امروز سخن از روابط سیاسی با دیگر ملت هاست مانند بسیاری از آیه هاسوره مائده سخن از حقوقی جزئی فرعی و خلاصه طرح یک شریعت کامل و جامع است سخن از اکمال دین و اتمام نعمت است (الیوم اکملت لکم دینکم واتممت علیکم نعمتی )((104)) می باشد, ((امروز دین شما را برای شما کامل و جامع کردم و نعمت را تمام نمودم )). به همین

جهت شناخت دو گونه فضای مکه و مدینه انسان را با خطاب های قرآن بهترآشنا می کند یک مفسر برای فهم قرآن هر چه بیشتر از ویژگی های این دو فضا قرار گیردبهتر تناسب سخن قرآن را با دو گونه فضا به دست می آورد و بهتر می تواند به مقاصداصلی قرآن راه پیدا کند.