پژوهشی در علوم قرآن صفحه 14

اسباب نزول

اما شناخت حوادثی که نزول برخی آیه هارا به دنبال داشته است که از آنها به شان نزول یا اسباب نزول آیه هایاد می شود,مخاطب را با فضا و تناسب سخن بیشتر آشنامی کند تعداد این حوادث را حدود چهار صد و شصت و پنج مورد شمرده اند ((105)) البته صحت همه آنها مورد تردید است لذا اکثر آیه هاقرآن بدون این گونه پیشینه ها نازل شده اند اما برخی آیه هادر اثر بروز حادثه ای در فضا خاصی نازل شده است در این گونه موارد آگاهی به خصوصیات آن حادثه کمک شایانی به شناخت فضای خاص آن آیه هامی کند و مفسر بهتر می تواند تناسب سخن قرآن را درک کند مانند آیه های افک :(ان الذین جاؤوا بالافک عصبه لکم لا تحسبوه شر لکم بل هوخیر لکم ) ((106)) , ((آنانکه افک و بهتان آوردند و گروه هم پیمان و مصمم بودند گمان نکنید کار آنها بر ضررشماست , بلکه موجب خیر و رشد فکری شما می باشد)). شان نزول آیه در مورد حادثه ای است که در جنگ بنی مصطلق برای عایشه همسررسول اللّه (ص ) اتفاق افتاد ایشان برای انجام کارهای شخصی از جمعیت همراه دورمی شوند وقتی بر می گردند مسلمانان از آن مکان حرکت

کرده بودند, از همراهان جدامی افتند مردی از راه می رسد با کمال ادب وی را همراهی می کند تا به همراهان ورسول اللّه (ص ) می رساند این حادثه باعث می شود که صفوان بن المعل السلمی و برخی دیگر زمینه را مساعد دیده به ایشان تهمت بزنند که جریان بسیار مفصل است ((107)) وچون موضوع از اهمیت بالا برخوردار بود و همسر رسول اللّه (ص ) و بیت وحی به نا حق در معرض اتهام است قرآن وارد عمل می شود و دامن وی را از این اتهام تطهیر می کندکه این افک و بهتان است البته این رخداد برای جامعه اسلامی از یک جهت سبب خیراست نه باعث شر , زیرا وقتی بررسی و تحقیق شد معلوم شد دامن همسر رسول اللّه (ص )پاک است و این پیام را همراه دارد که جامعه هر خبر را نباید بپذیرد باید رشید و بالنده باشد در مورد شنیده های خود تحقیق کنید تا شایعه نتوان بیماری روانی ایجاد کند وموجب اضطراب جامعه گردد و مانندآیه های اول سوره تحریم :. (یاایها النبئ لم تحرم ما احل اللّه لک تبتغی مرضات ازواجک ), ((ای پیامبر, از چه جهت برای جلب رضایت همسرانت برخی مباح ها را بر خویش ممنوع می کنی ؟

)). حادثه ای که در مورد حضرت با همسرانش اتفاق افتاد و حضرت برای جلب نظرهمسرش با خود عهد کرد برخی مباح ها را بر خود ممنوع کند و خود را به زحمت اندازد ((108)) آیه مبارکه می فرماید نیازی نیست برای جلب نظر آنان خود را به زحمت افکنی شان نزول ها می

تواند در فهم مراد آیه کمک کند که تحریم رسول اللّه (ص )تحریم یک حکم از جانب خویش نبود که حلالی را حرام کرده باشد و مانند:(وعلی الثلایه الذین خلفوا حتی اذا ضاقت علیهم الارض بما رحبت )((109)), ((آن سه نفر متخلفی که زمین باهمه پهناوریش بر آنها تنگ شد)). که در مورد سه نفر به نام های کعب بن مالک ,مراره بن ربیع ,و هلال بن امیه نازل شده است این سه نفر از شرکت در جنگ تبوک سر پیچی کردند حضرت آنها را تنبیه کرد وهیچ کسی حق ارتباط با آنها را نداشت حتی همسران و خانواده آنان با آنها قطع رابطه کردند به نوعی که عرصه بر آنها تنگ شد از شهر بیرون رفتند, پنجاه روز در بیابان ماندندو توبه و انابه کردند تا آیه نازل شد که توبه آنان پذیرفته است ((110)) آشنایی باخصوصیات این حوادث آشنایی با فضای سخن قرآن است و نکته اساسی است که بایدبه آن توجه کرد نکات دیگری نیز در این راستا باید مورد توجه قرار گیرد. نخست این که شان نزول ها آمیخته با برخی مسائل ضعیف و گاهی خرافی و خلاف واقع می باشد, باید حوادثی که به عنوان شان نزول عنوان شده تحقیق و بررسی می شود. دو دیگر این که شان نزول فضای سخن را جهت می دهد پیام سخن را اختصاص نمی دهد لذا شان نزول مخصص و پیام و خطاب عام آیه نمی باشند, آشنایی با فضای سخن است و تنها جری و تطبیق است یعنی مصداق برای یک حکم و پیام کلی است که صدها مصداق دیگر می تواند

داشته باشد. سه دیگر این که این چنین نیست که اگر آن حادثه اتفاق نمی افتاد پیام قرآن و آن آیه هانازل نمی شدند بلکه معارف و احکام که برای سازندگی جامعه رهنمود است اگرآن شان نزول ها هم نبود به نوع دیگر در فضای دیگر نازل می شدند. چهار دیگر این که برخی شان نزول ها اختصاصی است و آیه گرچه از جهات دیگرپیام برای همگان داشته باشد لیکن اختصاصی به مقام و موقعیت خاص دارد.

شان نزول اختصاصی

شان یا اسباب نزول به آن حوادثی گفته می شود که حادثه قبل از نزول آیه هارخ داده باشد که زمینه برای نازل شدن آیاتی از قرآن می شود اما حوادثی که در رابطه باآیه هابعد از نزول آیه هااست یا آیاتی که در مورد مقام و موقعیت برخی می باشد شان نزول به حساب نمی آیند و اگر از آنها تعبیر به شان نزول شوداختصاصی خواهدبود مانندآیه تطهیر:(انما یرید اللّه لیذهب عنکم الرجس اهل البیت ویطهرکم تطهیرا) ((111)) درمورد مقام و موقعیت ویژه اهل بیت رسول اللّه (ص ) نازل شده است که هم منظور از اهل بیت بر اساس روایات رسول اللّه (ص ) افراد خاصی هستند که حضرت فاطمه زهرا(ع ) ودوازده نفر جانشینان حضرت (ع ) و هم مقام اختصاصی یعنی عصمت اهل بیت را بیان می کند, ((عن امیر المؤمنین (ع ) عن رسول اللّه (ص ) انما نزلت فی وفی اخی وانبتی وتسعه من ولد ابنی الحسین خاصه لیس معنا فیها احد غیرنا))((112)), ((امیرالمؤمنین (ع )از رسول اللّه (ص ) نقل می کند وقتی آیه تطهیر نازل شد رسول اللّه (ص )

مرا و فاطمه (ع ) ودو فرزندم حسن و حسین را زیر کسا جمع کرد و فرمود اینها اهل بیت (ع ) من هستند))وقتی ام سلمه خواست وارد شود, حضرت اجازه ندادند در عین حال که از او ستایش کردند آنگاه فرمودند این آیه در خصوص من و برادرم و دخترم و نه نفر از فرزندان حسین می باشد کسی در این خصوصیت با ما همراه نیست . سیوطی از ابو سعید خدری نقل می کند که وقتی این آیه نازل شد رسول اللّه (ص )فاطمه و حسن و حسین و علی (ع ) را گرد آورد و بر روی آنها پوششی قرار داد,آنگاه فرمود:هؤلا اهل بیتی ,اینها اهل بیت من هستند وقتی ام سلمه سؤال کرد من هم با آنهاهستم ؟

فرمود : تو مقام خاص خودت را داری از او ستایش کرد حضرت وی را شریک مقام اهل بیت قرار نداد ((113)) . و مانند آیه :(اطیعوا اللّه واطیعوا الرسول واولوالامر منکم )((114)), ((از خدا و رسول و صاحبان ولایت از خود آنان پیروی نمایید)). منظور از اولوالامر صاحبان ولایت افراد خاص چون اهل بیت عصمت می باشد که ازمقام ولای عصمت بهره مندند نه همه افرادی که والی به حساب می آیند زیرا امر به اطاعت مطلق نموده است و اطاعت مطلق و بدون قید و شرط از غیر معصوم روا نیست زیرا غیر معصوم دچار لغزش است نمی توان سیره او را فراگیر معتبر دانست روایات منظور از اولوا الامر را بیان می کنند:((عن الباقر(ع ):(یا ایها الذین آمنوا اطیعوااللّه واطیعوا الرسول واولوا الامر منکم ), ایانا عنی خاصه )) ((115)) تنها