پژوهشی در علوم قرآن صفحه 39

. به این نکته در بخش های قبلی اشاره شده که پدیده قرائت های گوناگون یک پدیده نوظهور نمی باشد, بلکه از زمان نزول قرآن اختلاف قرائت ظهور کرد و در طول تاریخ قرآن نیز ادامه داشته است لیکن قرائت های گوناگون هیچ گاه در متن قرائت اصلی قرارنگرفته اند همواره در کنار و حاشیه قرائت اصلی بوده اند قرآن همواره بریک قرائت عمومی در بین تمام مسلمانان مطرح بوده است قرائت عمومی قرآن همان قرائت است که هم اکنون نیز عموم مردم بر آن هستند عموم مردم در شهرها, روستاها, حتی صحرانشینان آشنا با قرآن , با آن قرائت آشنا هستند از قرائت های دیگر یا خبر ندارند و یا اگرهم اطلاع داشته باشند می گویند آن گونه نیز قرائت شده است این توهم بی اساس است که کسی بگوید قرائت های متفاوت حتی در شهر و یا بلاد قاری معروف ,مطرح بوده است ,بلکه حتی قرائت قاری های معروف در شهر و دیار خودش هم در حاشیه قرائت اصلی قرآن بوده است , همان گونه که امروز نیز این

چنین است . و محققان از علوم قرآنی هم ملاک اعتبار قرائت را همین قرائت عمومی قرارمی دهند و به قرائت های دیگر هر چند از قرا معروف باشد, همه را گم نام می داننداصطلاح گم نام بودن نسبی است گاهی قرائت های دیگر با هم سنجیده می شوند برخی نسبت به برخی دیگر ممکن است شهرت داشته باشند, مانند قرائت های قرا سبع بعد اززمان ابن مجاهد نسبت به سایر قرائت ها لیکن همین قرائت ها نسبت به قرائت اصلی قرآن , گم نام و در حاشیه قرائت اصلی بوده اند قرائت اصلی که جز حقیقت قرآن است , ابتدا با حفظ در اذهان نسل به نسل منتقل می شده است قرائت قرآن با اعراب اصلی آن همراه با حروف و کلمات قرآن در همه جا مطرح بوده است اکنون هم بحمداللّه در اثر رواج نعمت چاپ و نشر, حتی در چاپ قرآنها هم وحدت رویه مشاهده می شود, کشورهای مسلمان که اقدام به نشر قرآن می کنند, همگان بر یک اعراب , آن رامی نگارند گر چه برخی در گوشه و کنار اعمال سلیقه نموده و به برخی قرائت متفاوت هم توجه نموده اند, لیکن این نوعی کژراهه بوده و ناشی از ناآگاهی ناشر می باشد, که برخلاف قرائت عمومی اقدام می نماید باید از این اعمال سلیقه ها پرهیز شود در هرصورت قرائت عمومی متواتر اکنون در کتابت قرآن هم افزون بر تلفظ و حفظ آن دراذهان مشاهده می شود, که همه بر یک قرائت می نویسند و بر یک قرائت می خوانند. این قرائت همان قرائتی است که رسول اللّه (ص

) و ائمه اطهار (ع ) بر آن بودند این نکته گر چه نیاز به تایید ندارند زیرا برهانی است در عین حال به اعترافات برخی پژوهش گران وادی علوم قرآن و تفسیر اشاره می شود, که در طول تاریخ قرآن به این نکته توجه داشته اند. حمد بن سیرین اعتراف عبیده السلمانی ( درگذشت 72 ) را نقل می کند که قرائت عموم مردم که بر آن هستند همان قرائتی است که رسول اللّه (ص ) برآن بودند:((القراه التی عرضت علی النبی (ص ) هی القراه التی یقرؤها الناس الیوم )) ((262)) خلادبن یزید (درگذشت 220) می گوید: به یحی ابن عبداللّه (درگذشت 173) گفتم نافع قرائت دیگری در کلمه ((اذ تلقونه ))نقل می کند, وی گفت ما به این نقل ها کاری نداریم هر کس غیر از قرائت عموم مردم قرائت کند یا باید توبه کند یا گردن به شمشیر نهد. (( لانه قرا غیر قراه الناس ونحن لو وجدنا رجلا یقرا بما لیس بین اللوحین ما کان بینناوبینه الا التوبه او نضرب عنقه ))((263)), ((آن قرائت که از نافع روایت می شود غیر ازقرائت عمومی مردم است , چنین قاری یا باید توبه کند و یا به شمشیر گردن نهد)). در جای دیگر قرائتی راکه بر خلاف قرائت عموم مردم باشد, گمنام می داند ((264)) و نیز از ابو عمر و بصری که یکی از قرا سبع است روایت می کند: اگر کسی بر خلاف قرائت عموم مردم قرائت کند آن قرائت گم نام است . ((انی اتهم الواحد الشاذ اذا کان علی خلاف ما جات به العامه )) ((265)) قرائت برخلاف

قرائت عموم را از کجا آورده است ابن قتیبه می گوید از قرائت عموم مردم عدول نباید نمود:. ((نحن معشرالمتکلفین فقد جمعنا اللّه بحسن اختیار السلف لنا علی مصحف هو آخرالعرض ولیس لنا ان نعده )), ((ما بر قرائت زیبایی هستیم که گذشتگان ما آنرا انتخاب نموده اند و آخرین قرائتی است که بر رسول اللّه (ص ) عرضه شده است نباید از آن عدول نمود)). لذا به هیچ کدام از قرائت ها نمی توان اعتماد نمود, چه قرائت قرا سبع و چه دیگران ,تنها قرائت عموم مردم , یعنی قرائت متواتر ملاک صحت قرائت است مرحوم محمدجواد بلاغی , محقق فرزانه و دانش ور فرهیخته علم کلام و علوم قرآن و تفسیر, سنگ تمام را در این مورد گذاشته و سخنی بس آشکار و متقن ابراز نموده است , که به لحاظزیبایی و احکام فوق العاده آن , قسمتی از عبارت ایشان را می آوریم . ((من اجل تواتر القرآن الکریم بین عامه المسلمین جیلا بعد جیل استمرت مادته وصورته وقرائته المتداوله علی نحو واحد فلم یوثر شیا علی مادته وصورته ما یروی عن بعض الناس من الخلاف فی قرائته من القرا سبعه المعروفین وغیرهم لم یسیطر علی صورته قرائه احدهم اتباعا له ولو فی بعض النسخ ولم یسیطر علیه ایضا ما روی من کثره القراات المخالفه له مما انتشرت روایته فی الکتب کجامع البخاری ومستدرک الحاکم مستنده عن النبی (ص ) و )). ((به خاطر این که قرآن کریم متواتر بین عموم مسلمانان , نسل به نسل بوده است تمام خصوصیات قرآن به یک روش حفظ شده است , هم ماده و حروف

و شکل قرائت متداول آن و چیزی در این حقیقت تاثیر منفی ننهاده است , حتی قرائت قرا سبع حتی در برخی نسخه ها هم تاثیر در قرائت متداول قرآن ننهاده است و نیز روایاتی که درجوامع روایی از رسول اللّه (ص ) و دیگران در قرائت های گوناگون نقل شده است , اینهاهم تاثیر در قرائت اصلی قرآن نگذاشته است )). آنگاه در مورد قرائت سبع می فرماید:((وان القراات السبع فضلا عن العشر انما هی صوره بعض الکلمات لا بزیاده کلمه او نقصانها ومع ذلک ماهی الا روایات آحاد عن آحاد لا توجب اطمینانا ولا وتوقا فضلا عن وهنها بالتعارض ومخالفتها للرسم المتداول المتواتر بین عامه المسلمین فی السنین المتطاوله )). ((قرائتهای هفت گانه تا چه رسد به ده گانه در اصل کلمه به زیاده و نقصان نیست دراعراب و قرائت آن است , تمام اینها به خبر واحد است و موجب اطمینان نیستند, تا چه رسد به این که با قرائت عموم مردم که متواتر و متداول در طول سال های طولانی بوده است مقابله کند)). آنگاه از این مقدمات زیبا و متقن این چنین نتیجه می گیرد: ((اذن فلا یحسن ان یعدل فی القرائه عما هوالمتداول فی الرسم والمعمول علیه بین عامه المسلمین فی اجیالهم الی خصوصیات هذه القراات مضافا الی انا معاشر الشیعه الامامیه قد امرنا بان نقرا کمایقرا الناس , ای نوع المسلمین وعامتهم )) ((266)). ((بنابر این صحیح و نیکو نیست که کسی از قرائت متداول و متواتر بین عموم مردم به ویژگی های سایر قرائت ها عدول کند افزون بر این که ما شیعه از جانب ائمه اطهار

(ع )مامور هستیم برطبق قرائت متداول بخوانیم )). این سخن دقیق ترین و محکم ترین سخن است که از سوی یک پژوهشگر قرآنی ابرازمی شود همان که تا کنون برآن استدال و پا فشاری شد,این سخن نکات مهمی را در بردارد نخست متواتر بودن یک قرائت در طول تاریخ قرآن , دو دیگر این که قرائت های گوناگون حتی در یک نسخه و مورد هم , ضربه بر قرائت متداول نزده اند و قرائت های گوناگون حتی قرا سبع بی پایه می باشد سه دیگر این که ائمه اطهار (ع ) هم شیعه را به همان قرائت عموم مردم رهنمود کرده اند و این همان تفسیر صحیح از تعبیر روایاتی است که می فرمود:((اقروا کما یقر الناس )). محقق فرزانه مؤلف التمهید نیز در این باره می فرماید:((فان ملاک صحه القراه هی موافقه ذاک النص المحفوظ لدی عامه المسلمین ((267)) )), ((ملاک صحت قرائت موافقت با قرائت عموم مسلمانان است )). البته ایشان به دنبال این سخن , سخن از سه شرط درباره ملاک صحت قرائت دارد, که آن سه شرط به یک شرط ارجاع داده می شود, که توضیح آن خواهد آمد.

فقها اسلام و قرا سبع

تا این قسمت نوشتار این نتیجه را می توان گرفت که قرائت های متفاوت از قرآن درحاشیه بوده است , و حتی مشهورترین قرائت متفاوت , بر قرائت اصلی ضربه به موضوع نزده است به عنوان نمونه معروف ترین قرائت در مقابل قرائت متواتر, در آیه (مالک الیوم الدین ) است که قرائت اصلی ((مالک )) و قرائت دیگر که معروف است ,((ملک ))می باشد در عین حال ,این قرائت ,هیچ گاه

به قرائت متواتر ضربه نزده و هیچ گاه این قرائت متواتر نشده است بلکه عموم مسلمانان همان ((مالک یوم الدین )) قرائت می کنند در گوشه و کنار, برخی ((ملک )) قرائت می نمایند, و یا احیانا برحی از چاپ های قرآن در اثر کژ راهگی ملک هم می نویسند با این حال هیچ کدام از عوامل باعث نشده است ((ملک )) متواتر شود و ((مالک )) از تواتر حذف شود بلکه هر نقطه از جامعه اسلامی که بروی و به قرائت هر مسلمانی گوش فرادهی مالک قرائت می کند و این نکته آشکارو بدون تردید است لیکن طرح نکته دیگری نیز لازم به نظر می رسد که چرابسیاری ازفقهای فریقین قرائت های گوناگون از قرآن را جایز می شمارند؟

. در پاسخ این سؤال می توان گفت فرق عمده بین فقها اهل سنت و تشیع در این رابطه وجود دارد فقها اهل سنت و نیز محققان علوم قرآنی بر اساس این که روایات نزول قرآن بر احرف سبعه را صحیح می پندارند می گویند قرائت های گوناگون همه قرآن هستند لذابرطبق همه آنها حتی قرائت های غیر سبعه هم جایز است و قرآن می باشندابن جزری می گوید:((کل قرائه وافقت العربیه ولو بوجه ووافقت احد مصاحف العثمانیه ,لا یجوز ردها من الاحرف السبعه التی نزلت بها القرآن ((268)) )), ((هر قرائتی که موافق عربیت و لو از یک جهت باشد و بر طبق یکی از مصحف های عثمانی باشد رد آن جایزنیست این قرائت ها که بر اساس احرف سبعه هستند, که قرآن بر اساس آنها نازل شده است صحیح می باشند)). زرقانی می گوید:((ان