پژوهشی در علوم قرآن صفحه 56

رسایی ((معانی )). روانی ((بیان )). شیوایی و آرایه ((بدیع )). منظور از بخش اول رعایت مقام و تناسب سخن است منظور از بخش دوم رساندن مقصود بدون گیر و تعقید است منظور از بخش سوم آزین بندی و آرایه سخن است . اگر اندیشوری توانست تمام معیارها را در هر سه بخش رعایت کند سخن او زیباترین سخن خواهد شد این سه ویژگی هم در انتخاب حروف و نیز اعراب و هم در ترکیب واژه ها و ساختار جمله نقش اساسی دارد و قرآن در تمام این محورها اعجاز است وهیچ فرهیخته و اندیشوری را نرسد که مانند قرآن زیبایی بیاورد که قرآن سراسرش زیبا وزیباترین است سخن خود را در بخش اول در سه فصل انتخاب حروف ,اعراب حروف ,ترکیب واژه ها مطرح می نماییم .

ویژگی های سخن

الف ویژگی های حروف و واژه .

حروف که مواد سخن را تشکیل می دهند قبل از ترکیب و بعد از ترکیب با یکدیگرویژگی هایی دارند که جای انکار نیست برخی علوم غریبه به حق یا باطل مانند سحر علم جدول ها از تاثیر حروف نشات می گیرد,و نیز به لحاظ مخارج ادای حروف و صداهای آنها از ویژگی هایی بر خور دارند مخرج ادا و صفات حروف در طنین و آهنگ موسیقی کاملا نقش متفاوت دارند ویژگی های حروف از نظر روانی و رسایی و زیبایی انتقال ازحرف به حرف دیگر نقش مهم ایفا می کند در روایات هم اشاراتی به تاثیر حروف شده مانند تاثیر قرائت سوره حمد در شفای بیمار گر چه محتوا و مضمون سوره است تاثیراصلی دارد,

لیکن روایت اشاره به تاثیر حروف آن نیز می نماید که چون این سوره حرف فا را که نشانه آفت است ندارد, پس در شفای بیمار اثر دارد:. ((ان اللّه لم ینزل علیک سوره من القرآن الا وفیها فا وکل فا من آفه ما خلا الحمدفانه لیس فیها فا))((361)), ((خدای سبحان سوره ای بر تو که حرف فا نداشته باشد بغیر ازسوره حمد نازل نکرد, تنها این سوره فا ندارد که فا نشان از آفت است )). و یا درباره بسم اللّه آمده :((من اراد ان ینجیه اللّه من الزبانیه السبعه عشر فلیقرا بسم اللّه الرحمن الرحیم فانه تسعه عشر حرفا لیجعل اللّه کل حرف جنه من واحد منهم ))((362)), ((کسی که می خواهد از زبانیه و فرشتگان نوزده گانه عذاب آتش در امان باشدبسم اللّه را قرائت کند تا خدا در مقابل هر حرف آن که نوزده حرف است او را سپری درمقابل خطر هر یک از آن فرشتگان قرار بدهد)). در این بخش تنها به این نکته اشاره می شود که حروف تاثیر خاص دارند و طنین وآوای سخن نیز بسته به این خصوصیات می باشد. سخنور زیرک و هوشمند کسی است که به اسرار آگاه بوده و در هنگام کاربرد هم به آنها توجه کامل داشته باشد قرآن چون از سوی خدای علیم وخبیر است آن چنان این ویژگیها را رعایت می نماید که حتی در بلندترین کلمات آن روانی و رسایی و جذابیت مشهود است جمله ((انلزمکموها)) ملاحظه کنید مشمتل بر ده حرف است که با یک ادات استفهام , سه ضمیر متکلم و جمع و مفرد مؤنث چگونه مفاد را

با کوتاه ترین عبارت و ترکیب بلند در عین حال روان و رسا بیان نموده است . در جمله ((فسیکفیکهم اللّه )) با حروف تکراری سیزده حرف است , چگونه در عین حال که ترکیب بلندی دارد و خواننده یا شنونده فکر می کند یک کلمه بیش نیست , روان و رسا افاده مطلب می کند و نیز مثل ((لیستخلفنهم فی الارض )) ده حرف کنار هم قرارگرفته اما روان در ادا و رسا در مفاد است رعایت این رموز در حروف و واژه ها به خصوص در فرهنگ و زبان غنی عربی که از لحاظ واژه بسیار پر بار است و واژه های نزدیک به یکدیگر در آن زیاد است و شاید یکی از علتهای انتخاب این زبان برای قرآن همین ویژگی زبان عربی باشد , که اعجاز آفرین است مثلا در این زبان برای ریزش باران الفاظ گوناگون با تفاوت میزان بارش باران وجود دارد, برای اوایل و شروع باران رش ,آنگاه که کمی تند شد طل , و سپس نقح و سپس هطل و آنگاه وابل ((363)) به کارمی رود در زبان عربی در مورد ابر نیز عبارات مختلفی به کار می رود, اولین لکه ابر رانش , ابرهای پراکنده در هوا را سحاب , وقتی آسمان را تغییر دهد و بپوشاند غمام , وقتی سایه افکند عارض ,اگر با رعد و برق همراه باشد عراض , ابرهای متراکم را غفاره وابرهای سفید را مزن ((364)) و می نامند در مورد جریان آب از سنگ انبجس , جریان آب از نهر فاض , از سقف وکف , از زخم ثع گویند((365)) ثعالبی

برای آب با اوصاف گوناگون پنجاه و پنج واژه ذکر می کند آب جاری عد, آب زیادی که راکد است و باایجاد موج در یک طرف آن طرف دیگر حرکت نمی کند کر, آب زیاد عذب وعذق ,آب غرق کننده غمر, آب خالص قراح , آب بدبو قابل شرب آجن , آب بد بو وغیر قابل شرب آسن , بدبو و سرد غساق , آب داغ سخن , آب چوش حمیم , آب ملایم فاتر و ((366)). در جمع انسانها هیچ سخنور توانا و بلیغ نیست که اولا به تمام این ویژگی ها اشراف داشته باشد و ثانیا در هنگام کاربرد فراموش نکرده و رعایت ویژگی ها را بنماید اماخدای سبحان که به اسرارآگاه است وهیچ گاه هم فراموش نمی کند(وما کان ربک نسیا)) ((367)) , ((پروردگار تو هیچ گاه فراموش کار نمی باشد)), همه این ویژگیها را رعایت می کند, بدین سبب قرآن زیباترین سخن می شود. قرآن همواره با واژه های مانوس و آشکار و تالیف روان و رسا کلام خود را آزین بندی نموده است , به طوری که یک واژه سنگین و یک ترکیب غیر روان در قرآن یافت نمی شود حتی در مواردی که برخی واژه ها با این که در لغت فصیح عرب کاربرد داشته لیکن اندکی ثقیل به نظر می رسیده , از به کارگیری آن صرف نظر نموده است در موردآجر از تعبیر گل پخته استفاده نموده و از هر دو تعبیر آجر و قرمد که ثقیل بود,صرف نظر کرده است . (فاوقد لی یا هامان علی الطین فاجعل لی صرحا لعلی اطلع الی اله موسی )((368)),((برای

من از گل پخته قصری بنا کن تا بر بالای آن رفته از خدای موسی خبری بگیرم )). و یا در مثل جمع ارض که ارضون است و قدری سنگین می باشد, تعبیر دیگری عنوان می کند:(اللّه الذی خلق سبع سموات ومن الارض مثلهن ) ((369)) خدای آنچنان است که هفت آسمان را آفرید و از زمین هم مانند آنها آفرید در مورد لب به معنای خرد که انتقال از لام که حرف رخوی شدید است به با مشدد که سنگین می نماید ازکاربرد آن صرف نظر کرده و به جای آن قلب یا فؤاد ( البته قلب و فؤاد ویژگی دیگری نیز دارند که ممکن است آن ویژگی نیز در نظر بوده باشد )به کار برده است ولی این مشکل چون در لفظ جمع الباب وجود نداشته است در موارد متعدد الباب به کار رفته است مانند:(ولکم فی القصاص حیوه یا اولی الالباب )((370)), ((زندگی شما درقصاص کردن است )). در خصوص کاربرد تعال و هلم و الی , وقتی کسی در بالا قرار بگیرد به دیگری می گوید بیا ((تعال )) یعنی بالا بیا اما اگر آن که صدا می زند هم سطح یا پایین تر از دیگری باشد, هلم یا الی به کار می برند. قرآن وقتی ندا از سوی خداست که رفتن به سوی او به معنی بالا رفتن است واژه تعال را به کار می برد مانند:(قل یا اهل الکتاب تعالوا الی کلمه سوا بیننا وبینکم الا نعبد الااللّه )((371)), ((به اهل کتاب بگو بیایید به سوی یک محور مشترک , میان همه ادیان الهی که جز خدای سبحان را

عبادت نکنیم )). و مانند:(تعالوا قاتلوا فی سبیل اللّه )((372)), ((بیایید در راه خدا جنگ کنید)). اما وقتی ندا از سوی انسانی به انسان باشد ((هلم والی )) به کار می رود ,(قدیعلم اللّه المعوقین منکم والقائلین لاخوانهم هلم الینا ولا یاتون الباس الا قلیلا) ((373)). خدا روحیه منافقین که دیگران را از رفتن به جبهه منع می کنند و به هم پیمانان وهواداران خود می گویند به سوی ما بیایید به جبهه نروید, می داند اینها جز اندک در جبهه شرکت نمی کنند (آن هم چه بسا برای کارشکنی و اطلاع از اوضاع جبهه ها)که هم ((هلم ))و هم ((الینا)) به کار رفته است در جاری شدن آب از دل سنگ در جریان اعجازموسی (ع ) واژه ((انبجس )) که به همین خصوصیت کار برد دارد استعمال می شود:(ان الضرب بعصاک الحجر فانبجست منه اثنتا عشره عینا)((374)), ((عصای خود را به سنگ بزن ,ناگهان دوازده چشمه از سنگ جاری شد)). و در کاربرد ((رفع )) و ((نتق )) یعنی بالا بردن وقتی سخن از بالا بردن کوه طور است درچند مورد رفع استعمال شده است :(ورفعنا فوقکم الطور)((375)), ((کوه طور را بالای سر بنی اسرائیل بالا بردیم )). اما وقتی می خواهد خصوصیت دیگری را برسانند که این چیزی را که بالا بردیم چیزی است که در زمین ریشه داشت :(والجبال اوتادا)((376)), ((کوه ها میخ ها هستند)). وقتی این ویژگی را می خواهد برساند واژه نتق که به معنای کندن و بالا بردن است بهره می گیرد:(واذنتقنا الجبل فوقهم کانه ظله )((377)), ((کوه را کندیم و بالا بردیم همانند سایه بان بر بالای سر

آنها قرار دادیم )). در مورد زمین که آماده کشت و زرع است وقتی این ویژگی را می خواهد گوشزد کنداز واژه خشوع که به معنای انفعال و پذیرش است ,بهره می گیرد:. (وتری الارض خاشعه فاذا انزلنا علیها الما اهتزت وربت ان الذی احیاهالمحی الموتی ) ((378)) . ((زمین را می بینی که خاشع و آماده پذیرش است ,و هنگامی که آب بر آن نازل کردیم حرکت کرد و بالا آمد( سر سبزی زمین که گیاهان بالا می آیند),آن کس که زمین مرده را زنده کرد اموات و انسان های مرده را نیز می تواند زنده کند)). اما هنگامی که می خواهد توجه انسان را به یک ویژگی دیگر معطوف کند, و بگویدکه این مرده و زنده شدن زمین یک مرتبه نیست بلکه همواره تکرار می شود و تکرار این صحنه در هر سال دیگر هیچ گونه تردیدی در مورد معاد و زنده شدن مرده ها نمی گذارددر این مقام از واژه همد که معنای طفا است استفاده می کند همد یعنی چیزی که آتش داشته و خاموش شده :(وتری الارض هامده فاذا انزلنا علیها الما اهتزت وربت وانبتت من کل زوج بهیج )((379)), ((زمین را می بینی خاموش شده است (زنده بوده و خاموش شده ) وقتی آب بر آن فرود آوردیم بالا آمد و رویاند از هر گیاه و نبات جفتی که ابتهاج و لذت آور است )). این صحنه بارها تکرار می شود, چگونه شما که این صحنه ها را می بینید در معادتردید می کنید.