پژوهشی در علوم قرآن صفحه 80

تفاوت های ثانوی در روح و عاطفه آنهاعرصه های تفاوت در مخاطب می باشد هر نوع عرصه ای سخن متناسب با خود رامی طلبد, که یک سخن گوی آگاه به این عرصه ها در طرح مقاصد خویش باید این ویژگی ها را در نظر بگیرد وجود این تفاوت ها محدودیت هایی را برای سخن گو ایجادمی کند که اگر در فضای یک دانشگاه یا حوزه سخن می گوید, با فضای یک جمع کارگری و یا کشاورزی تفاوت می کند اگر روی سخن او با نسل نو پای جامعه است با دیگرمخاطب ها تفاوت دارد لذا سخن گوی آگاه ناچار به رعایت این تناسب است و اگر این تناسب را رعایت نکند, مخاطب خویش را همراه نخواهد داشت از این سو رعایت فضای سخن از بایسته های نظام سخن گفتن است نه تاثر و بازتاب از فضا, همان گونه که رعایت فنون سخن از بایسته های نظام سخن است . قرآن چون با مخاطب های متفاوت روبرو بوده در دو فضای کاملا متفاوت سخن گفته است که تفاوت های این دو فضا محدودیت های نظام سخن را باعث شده است . فضای سیزده سال اول بعثت در مکه یک فضای بسته ,توام با فشار و تهاجم از هر سومی باشد یک مرام نو پا با پیروان اندک لیکن با یک آرمان توحیدی و جهانی و مصمم درتحقق آن , با انواع جالش ها روبروست و محدودیت ها از هر سو بر آنها فشار می آوردمشخص است که چنین فضایی محدودیت ایجاد می کند و سخن باید به تناسب این فضاباشد قرآن نیز به تناسب همین فضا

سخن گفته و در سوره های مکی سخن ازتوحید,صفات خدا,شرک زدایی مقابله با باورهای باطل اعتقادی ,اصلاح ناهنجاری های اخلاقی و اجتماعی و توجه دادن انسان به ارزش های پایه ای می باشد. اما بعد از گذشت دوران مکه و هجرت به مدینه الرسول (ص ) فضا کاملا تفاوت کرده است در مدینه در اثر قدرت رسول اللّه (ص ) و هوادارنش و تشکل و همسویی مسلمانان و استقبال تعداد چشم گیری جمعیت از اسلام افق جدیدی را باز نموده است در مدینه سخن از قدرت و توان مندی جامعه اسلامی است ,سخن از تشکیل حکومت سیاسی اسلام ,سخن از ترتیب یک ارتش مجهز و پرتوان برای دفاع از توحید است وسخن از ایجاد روابط بین المللی با دیگر ملیت ها و حکومت های جهان می باشد. در مدینه سخن از تشکیل میز گردهای مذاکره با صاحبان ملل و مذاهب و ادیان ودعوت به تشکل و همسویی همه پیروان ادیان آسمانی است , در مدینه سخن از فروعات فقهی و حقوقی در ابعاد گوناگون خانوادگی ,اقتصادی ,و اجتماعی و می باشد که از این سخن ها در مکه یا وجود نداشت , یا کمتر به گوش می رسید و این تفاوت به لحاظتفاوت مخاطب سخن و فضای سخن است و یک سخن گوی آگاه و حکیم ناگزیر ازرعایت این محدودیت است آیا اگر قرآن در فضای بسته و خفقان و زور مداری مکه سخن از نظام سیاسی , یا طرح مسائل فرعی و فقهی می نمود, می توانست سخن اوحکیمانه و عالمانه باشد؟

! لذا رعایت این محورها که همگی بازگشت به بایسته های سخن دارد,

رعایت ضوابط سخن است نه پذیرش و بازتاب فکر و فرهنگ مخاطب .

8 شان نزول و طرح سؤال

به حوادثی که در پی آنها برخی آیه های قرآن نازل شده اند, که به آنها شان نزول گفته می شود, و یا سؤالاتی که از جانب مخاطبان قرآن طرح شده و قرآن به آنها پاسخ داده است , دو محور دیگری هستند که در ایجاد فضا نقش دارند عرب جاهلی مبتلا به انواع نابسامانی در نظام خانوادگی بود, که نوع آنها ناشی از مرد سالاری و خود محوری مرد در تصمیم گیری در تمام شؤون اجتماعی و خانوادگی شده بود آداب جاهلی ماننداین که باظهار کردن همسر, همسر همانند مادر می شود یا لعان و طلاق را دست آویزی برای بازیچه قرار دادن زندگی شخصیت زن قرار داده بودند برخوردهای این چنین موجب اعتراض زنان نسبت به حقوق خویشتن و شکوه در نزد رسول اللّه (ص ) به پیشگاه خدا می شد و فضای جدیدی پدید می آورد, آن گاه آیاتی چون سوره مجادله جهت پاسخ دادن به این خواسته ها نازل می شد:. (قد سمع اللّه قول التی تجادلک فی زوجها وتشتکی الی اللّه واللّه یسمع تحاورکما ان اللّه سمیع بصیر, الذین یظاهرون من نسائهم ما هن امهاتهم ) ((524)) . ((خدای سبحان سخن آن زنی که با تو در مورد همسرش مجادله می نمود می شنود که آن زن در پیش تو به خدای سبحان شکوه می کرد و البته که خدا گفتگوی شما را هم می شنود زیرا که خدا شنوا و آگاه است )), آنان که همسران خود را ظهار می کنند و خیال می کنند با

این عمل همسر مثل مادر می شود, این چنین نیست و همسران مادران آنهانیستند و یا حوادثی موجب می شد رسول اللّه (ص ) برخی مباحات را بر خود ممنوع کندو سبب نزول برخی آیات شود مانند:. (یا ایها النبی لم تحرم ما احل اللّه لک )((525)), ((ای پیامبر چرا برخی چیزها که خدابر تو حلال کرده (برخی مباحات ) بر خود ممنوع می کنی ؟

این گونه حوادث جهت وفضای خاص به سخن قرآن می دهد)). و نیز طرح سؤالهایی چون (یسئلونک ماذا ینفقون )((526)), ((از تو سؤال می کنند چه چیز انفاق کنند)), (یسئلونک عن الاهله )((527)), ((از تو سؤال می کنند چگونه ماه به صورت هلال در می آید)), (یسئلونک عن الیتامی )((528)),((از تو سؤال می کنند با یتیمان چگونه رفتار کنند؟

)), (یسئلونک عن الشهر الحرام قتال فیه )((529)), ((از تو در موردجنگ در ماه حرام می پرسند و نظر تو را در مورد شراب و قمار جویا می شوند)),(یسئلونک عن الخمر والمیسر), ((از تو درباره ذوالقرنین می پرسند)), (یسئلونک عن ذی القرنین )((530)),((و یا از احکام بانوان در حال قاعدگی می پرسند)), (یسئلونک عن المحیض ). طرح سؤال ها برای سخن گو سمت و سوی خاص ایجاد می کند و قرآن هم همانندسایرین سؤال مخاطب خویش را پاسخ می دهد پاسخ دادن به سؤال مخاطب و یا بروزحادثه ای که ایجاب کند آن حادثه تحلیل شود و حکمش روشن گردد,تاثیر از باورهای جامعه نیست که اگر این حوادث اتفاق هم نمی افتاد آن مقدار از تحلیل ها و احکام که برای رهنمود جامعه لازم بود قرآن طرح می کرد, ولو سؤالی مطرح

نمی شد یا حادثه ای اتفاق نمی افتاد و در طرح سؤال های مخاطب هم آن نوع سؤال هایی که طرح و پاسخ به آنها پیام و رهنمود برای همگان است طرح می شده این چنین نیست که هر چیزی مخاطب طرح کرد قرآن پاسخ دهد.