پژوهشی در علوم قرآن صفحه 87

بن هوازن (465376),(( کشف الاسرار و عده الابرار)) میبدی (در گذشت 520), (( بیان السعاده )) سلطان محمد بن حیدر گنابادی شیعه صوفی (13271251), (( عرایس البیان ))ابو محمد روز بهان ,مخزن العرفان بانوی اصفهانی (14031313), (( تفسیر القرآن الکریم ))منسوب به محی الدین عربی البته برخی ازاین نوع تفاسیر از تفسیر محاوره ای فاصله بسیار دارند که برای آشنایی بهتر با این روش به نمونه هایی از تفسیر منسوب به محیی الدین می پردازیم . وی در بیان آیات مربوط به کعبه و بیت و حج می گوید :بیت یعنی قلب ,مقام ابراهیم یعنی روح مصلی مشاهده و مواصله الهیه , بلد امین , سینه انسان ,بیت معمور قلب عالم وحجر الاسود یعنی روح ((579)) در تفسیر آیه (ان ناشئه اللیل اشد وطا), می گوید ناشئه اللیل نفس منبعث از مقام طبیعت است ((580)) . در مورد آیه :(واذکر اسم ربک ), می گوید منظور خود انسان است ((الذی هوانت )) ((581)) در آیه :(یوم ترجف الارض والجبال ), ارض را نفس , جبال را هیئت وصفات نفس معنا می کند ((582)) . در آیه :(کلا والقمر واللیل اذا ادبر والصبح اذا اسفر), قمر را قلب , لیل را ظلمت نفس , و اسفر را نورانیت قلب معنا می کند ((583)) . و در آیه :(والارض وضعها للانام ), ارض را بدن معنا می کند ((584)) . اینها نمونه هایی از این روش تفسیری است که خود را از هر ضابطه رها می پندارداین سخنان را نمی توان تفسیر قرآن نامید اینها خارج معیارهای زبان محاوره ای قرآن است و توجیهاتی بیش نمی باشند

(البته تفسیرهای عرفانی همگی در این حداز توجیه نمی باشند).

د: تفسیر شهودی

روش دیگری در تفسیر وجود دارد و آن برداشت از قرآن بر اثر مشاهدات ومکاشفات , که بازتاب سیر و سلوک و طهارت و تقوای مفسر می باشد, است این شیوه درصورتی که با حفظ ظواهر آیه هاقرآن باشد, با رعایت معیارهای زبان قرآن صورت بگیرد برای سالک این راه می تواند مفید باشد, گرچه قابل انتقال به دیگری نیست . در حقیقت تفسیری محاوره ای نمی باشد زیرا این نوعی یافتن حقایق است ,که یافته های خویش را نمی تواند به دیگر بنمایاند و بازگو کردن یافته تنها نمودی از آن خواهد بود.

ه: علم گرایی

روش دیگری که بیشتر در دو قرن اخیر مشاهده می شود(( علم گرایی )) است می توان گفت مفسران اهل سنت در این راه پیش قدم بوده اند و برخی از مفسران شیعه نیز از این روش متاثر شده اند این گروه سعی می کنند آیات قرآن را بر اساس علوم تجربی در ابعادگوناگون فیزیک و شیمی ,جنین شناسی ,هیئت ,نجوم ,طبیعت شناسی و تفسیر کنندطنطاوی خود به این روش در مقدمه تفسیر خود افتخار می کند و می گوید: پیش رفت علوم باعث تبیین آیه هاو خدمت بزرگی برای امت اسلامی می باشد و این موضوع رانفخه رحمانی می نامد ((585)) تفسیر ((الجواهر فی تفسیر القرآن کریم )) طنطاوی (13581287) مصداق بارز این روش است هم چنین تفسیر ((المنار)) که تقریرات درس شیخ محمد عبده (13231266) تا اواسط سوره نسا و تا اواخر سوره یوسف هم توسط رشید رضا ( 13541282) دنبال شده است ((586)) نمونه دیگر از

این گونه روش است که عبده در تفسیر آیه :(یتخبطه الشیطان من المس ), شیطان را میکروب معنامی کند, که باعث اختلالات عصبی در انسان مصاب و مبتلا به صرع می شود ((587))عبده در مورد طیر ابابیل که با سنگریزه ها لشکر اصحاب فیل را نابود کردند می گوید:پاهای این پرندگان مسموم و آلوده به میکروب وبا و حصبه بوده است , وقتی بالشکریان اصحاب فیل تماس حاصل کردند باعث انتشار وبا و حصبه شده و آنها را دراین مرض به هلاکت رساندند ((588)). در مورد معجزات حضرت عیسی (ع )در ذیل آیه :(انی اخلق لکم من الطین )می گوید اینها ادعاهای پیامبر یعنی عیسی بوده است این آیه و آیه مائده دلالت بر وقوع این معجزه ها ندارد نص قطعی هم که دلالت بر وقوع این معجزات داشته باشد نرسیده است ! ((589)) این سخنان نوعی تلاش برای انکار معجزه است و این که ایشان شیطان رابه میکروب معنا می کند با زبان قرآن سازگار نیست زیرا شیطان در زبان قرآن موجودی مختار است که به لحاظ سؤ استفاده از اختیار خود مورد نکوهش است و عوامل طبیعی مانند میکروب نکوهش ندارند. ((التفسیر العلمی للایات الکونیه )) حنفی احمد که سخنان عبده را نیز عنایت می کند, و((التفسیر الایات اکونیه فی القرآن الکریم )) عبد المنعم و تفسیر (( بلاغی ))محمد مصطفی بلاغی (13711300)از زمره این تفاسیر می باشند و تفسیر ((کشف الاسرار النورانیه القرآنیه فیما یتعلق بالاجرام السماویه و الارضیه )) اسکندرانی (درگذشت 1306) که درسه بخش گیاه شناسی ,حیوان شناسی و هیئت و نجوم تنظیم شده است نیز نمونه دیگر ازاین روش

است در بین مفسرین شیعه نیز تفاسیر دوره ای و تک جلدی که به فارسی نگاشته شده است , متاثر از این روش هستند.

بررسی

قرآن کتاب انسان شناختی و رهنمود است در عین حال به برخی موضوعات علمی نیز پرداخته است کاوش های علمی تجربی اگرقطعی و برهانی باشد که در اثر علوم تجربی در زمینه های گوناگون در دسترس انسان قرار گرفته باشد که بتوان به بازدهی آن اطمینان نمود, در تحلیل آیات قرآن می تواند راه کار مطمئن باشد ,لیکن اگردیدگاه در حد فرضیه و گمان و حدس باشد و کسی بخواهد آیات قرآن را با آنها تطبیق کند, نمونه دیگری تفسیر به رای و تحمیل پیش داوری ها به قرآن خواهد بود و دام خطرناکی است که بامنتفی شدن آن فرضیه ها موجب ایجاد تردید و تضعیف روحیه پیروان قرآن خواهد شد, چه بسا موجب تردید حتی در معجزه های انبیا نیز بشود, که برخی در این دام گرفتار آمده اند, که توجیه آیات قرآن و تطبیق آن با هیئت بطلمیوسی نمونه های از این روش است که آیات قرآن مانند طبقات آسمان و زمین ,پدیدارشدن خورشید از شرق و توجیح نموده اند که در واقع قرآن را می خواهند با باورهای غلط و جاهلانه تفسیر نمایند گرچه برخی در این وادی پا را از این مرحله هم فراترگذارده اند و تلاش دارند حتی معجزات آشکار و قطعی را با فرضیات علمی ! در واقع خیالی توجیه کنند.