- [تقديم] 1
- مقدمه 2
- اشاره 7
- فصل اول وحي و رسالت نبوي 7
- مقدمه: 8
- وحي در قرآن و منابع اسلامي 8
- سخن آغاز 8
- وحي از نظر لغوي و اصطلاحي 10
- اشاره 11
- وحي در قرآن 11
- 1- معاني وحي 11
- 2- سابقه وحي 14
- 3- عامل يا عوامل وحي 15
- 4- رابطه پيامبر (ص) با وحي 17
- اشاره 19
- الف- نظريه منشأ نفسي وحي 19
- ماهيت وحي 19
- ب- نظريه منشأ قدسي وحي 20
- اشاره 20
- نقد و بررسي نظريه منشا نفساني وحي 21
- تفاوتهاي وحي و الهامات بشري 23
- اشاره 24
- بحثي درباره نخستين نزول وحي بر پيامبر (ص) در روايات اهل سنت 24
- الف- بررسي سند روايات 25
- ب- بررسي متن و محتوي روايات 26
- قضاوت قرآن درباره روايات اهل سنت درباره بعثت 27
- بررسي بعثت پيامبر (ص) و نخستين نزول در روايات شيعه 29
- پرسش براي پژوهش 33
- اشاره 34
- فصل دوم نشاني از قرآن 34
- 1- نام و عنوان كتاب الهي 35
- مقدمه 35
- ديدار كوتاه با كتاب الهي 35
- اشاره 36
- الف- نزول قرآن به عنوان معجزه پيامبر اسلام (ص) 36
- 2- اهداف نزول قرآن 36
- ب- نزول قرآن به عنوان وسيله هدايت انسان 38
- 3- تفاوت قرآن با معجزات ديگر 39
- 4- خصوصيّات قرآن از نظر دوره نزول 39
- الف- بررسي سوره در قرآن 41
- 5- اجزا و تقسيمات قرآن 41
- اشاره 41
- ب- بررسي آيه در قرآن 43
- 6- ضوابط و خصوصيّات سورههاي مكّي و مدني 44
- اشاره 45
- 7- آشنايي با برخي اصطلاحات علوم قرآني الف- محكم و متشابه در قرآن 45
- ب- ناسخ و منسوخ در قرآن 46
- ج- عام و خاص در قرآن 47
- د- سبب نزول در قرآن 47
- ه- تنزيل، تفسير و تأويل 48
- پرسش براي پژوهش 50
- اشاره 51
- فصل سوم نشانه روشن 51
- الف- كلياتي در باب اعجاز 52
- بحثي در اعجاز قرآن 52
- مقدمه 52
- اشاره 52
- تعريف معجزه 53
- اشاره 53
- 2- معجزه جهت اثبات ادّعاي پيامبر عرضه مي‌گردد. 53
- 1- معجزه امري خارق العاده است. 53
- 3- معجزه تعليم و تعلّمي نيست. 54
- 5- معجزه از هر مبارزه و رقابتي سالم بيرون ميآيد. 54
- 4- معجزه با تحدّي همراه است. 54
- معجزات ابتدايي و اقتراحي 55
- بررسي يك معجزه در قرآن 56
- بياني در اثبات اعجاز قرآن 58
- اشاره 58
- اشاره 58
- ب- بررسي اعجاز قرآن مقدمه: اعجاز قرآن در يك نگاه 58
- 1- قرآن كتابي خارق العاده است. 59
- 2- قرآن جهت صدق ادّعاي پيامبر (ص) عرضه گرديد. 60
- 3- معجزه قرآن حاصل تعليم و تعلّم نيست. 61
- 4- معجزه قرآن مقرون با تحدّي است. 62
- 5- قرآن از هر معارضهاي در امان است. 63
- پرسش براي پژوهش 65
- اشاره 66
- فصل چهارم بزرگترين نشانه 66
- مقدمه 67
- بحثي در وجوه اعجاز قرآن 67
- 1- اعجاز قرآن از نظر فصاحت و بلاغت 67
- 2- اعجاز قرآن از جهت شخص آورنده آن 72
- 3- اعجاز قرآن از نظر استواري بيان و نداشتن اختلاف 74
- 4- اعجاز قرآن از نظر هدايتگري و قانونگذاري 75
- 5- اعجاز قرآن از نظر اخبار و حوادث غيبي 78
- اشاره 78
- الف- ذكر حوادث و سرگذشتهاي پيشينيان 79
- ب- اخبار غيبي عصر نزول قرآن 80
- اشاره 80
- 1- گزارشي از گفتگوهاي سرّي مشركان قريش 81
- 2- گزارشي از بناي مسجد ضرار 82
- اشاره 83
- ج- ذكر پيشگوييهايي از حوادث آينده 83
- 2- پيشگويي پيروزي در جنگ بدر 84
- 1- پيشگويي پيروزي روم بر ايران 84
- 1- كيفيت پيدايش جهان و رمز حيات 85
- اشاره 85
- د- اسرار آفرينش در قرآن 85
- 2- گسترش وسعت جهان 86
- 3- پايان نظام هستي 86
- 4- حركت خورشيد و ماه، مدارات ستارگان 86
- 8- سقف محكم آسمان 87
- 6- زوجيّت عمومي در نظام طبيعت 87
- 7- نقش بادها در باروري گياهان 87
- 9- كمبود اكسيژن در ارتفاعات جو 87
- 5- ستونهاي نامريي جاذبه، اجل آفرينش 87
- 10- امكان نفوذ به طبقات و كرانههاي آسمان و زمين 88
- پرسش براي پژوهش 89
- فصل پنجم معارضهناپذيري قرآن (1) 90
- اشاره 90
- بررسي معارضه با قرآن در دوران رسالت 91
- مقدمه 91
- اقدامات معارضان قرآن در دوران رسالت 92
- اشاره 92
- 1- بررسي معارضه از نظر لغوي و اصطلاحي: 92
- آيا قرآن مورد معارضه قرار گرفته است؟ 93
- اشاره 93
- الف- نظر منكران قرآن در منتفي بودن اصل معارضه 94
- ب- نظر معتقدان به قرآن در مورد منتفي بودن اصل معارضه: 97
- نقد و بررسي نظريه صرفه، به عنوان علّت عدم معارضه با قرآن: 98
- موضع قرآن و شواهد تاريخي در طرح اصل معارضه 101
- اشاره 101
- 1- ادعا بر سحر بودن قرآن 102
- 3- ادعا بر افسانهاي بودن قرآن 103
- 2- ادّعا بر شعر بودن قرآن 103
- 4- ادعا بر قول كاهن بودن قرآن 104
- 5- ادعا بر همانند سازي براي قرآن 105
- 6- ادعا بر آسان بودن همانند سازي براي پيامبر (ص) 107
- 7- نسبت دادن جنون به پيامبر (ص) 109
- 8- ادّعاي نزول قرآن توسط شياطين 110
- 9- ادعا بر بشري بودن قرآن، به دليل نسخ و تبديل آيات 110
- جمعبندي تلاشهاي مخالفان 111
- پرسش براي پژوهش 113
- فصل ششم معارضه ناپذيري قرآن (2) 114
- اشاره 114
- الف- تأكيد قرآن بر نزول آن به عنوان معجزه 115
- عكس العمل قرآن در برابر شبهات مشركان 115
- بررسي موضوع قرآن در نقد معارضان 115
- مقدمه 115
- اشاره 115
- ب- رد شبهات مشركان در زمينه بشري جلوه دادن قرآن 117
- اشاره 122
- ج- اعلام تحدّي و دعوت از مخالفان جهت معارضه با قرآن 122
- 3/ 1- دعوت به آوردن مثل و مانندي براي قرآن 124
- 3/ 2- دعوت به آوردن ده سوره همانند سورههاي قرآن 125
- 3/ 3- دعوت به آوردن يك سوره 126
- بحثي در انجام يا عدم انجام معارضه در حيات رسول خدا (ص) 127
- پرسش براي پژوهش 130
- اشاره 131
- فصل هفتم آموزش قرآن در سيره رسول خدا (ص) 131
- اشاره 132
- قرائت قرآن و موضوعيت آن 132
- گزارشي از آموزش قرآن در سيره رسول خدا (ص) 132
- مقدمه 132
- الف- اسماع قرآن 134
- ب- اقراء قرآن 136
- هجرت به مدينه و آموزش قرآن 138
- دانش قرآني اساس تفاضل و برتري 140
- 1- اهتمام پيامبر (ص) به آموزش مفاهيم قرآن 143
- گزارشي از نحوه آموزش قرآن در عصر رسول خدا (ص) 143
- اشاره 143
- 2- ترغيب به قرائت دائمي و تحذير از فراموشي 145
- 3- ترغيب به اثرپذيري از قرائت قرآن 146
- 4- ارشاد درباره كيفيت ختم قرآن 149
- پرسش براي پژوهش 152
- فصل هشتم رويگرداني از تفسير در سده نخست و انگيزههاي آن 153
- اشاره 153
- مقدمه 154
- تفسيرگريزي و تفسيرستيزي پس از رسول خدا (ص) 154
- شواهد رويگرداني از تفسير در سده نخست 155
- توجيهات بزرگان اهل سنت در علل رويگرداني صحابه از تفسير 156
- اشاره 156
- نقد توجيهات ياد شده 158
- رويگرداني از تفسير يا جلوگيري شديد؟ 161
- پرسش براي پژوهش 169
- اشاره 170
- فصل نهم مقدمه بر تاريخ اختلاف قرائت قرآن 170
- مقدمه 171
- قرائت قرآن و جلوههاي آن در گذر زمان 171
- موضوعيّت قرائت قرآن «1» 171
- اشاره 171
- 1- بررسي اختلاف قرائت در عصر پيامبر (ص) 174
- 2- اختلاف قرائت در دوران صحابه 178
- اشاره 181
- 3- اختلاف قرائت پس از توحيد مصاحف 181
- الف- اختلاف مصاحف عثماني با يكديگر 182
- ب- تجريد رسم الخط مصاحف عثماني از نقطه و علائم املايي 184
- ج- اصلاح رسم الخط قرآن 186
- 4- اختلاف قرائت پس از اصلاح رسم الخط 186
- اختلاف قرائت و ظهور ابن مجاهد 190
- واكنشهاي مختلف در مقابل اقدام ابن مجاهد 191
- ظهور قراءات برتر در قراءات سبعه 195
- پرسش براي پژوهش 197
- اشاره 198
- فصل دهم نگرشي بر فهم تاريخي قرآن 198
- فهم قرآن، عوامل و موانع 199
- مقدمه 199
- اشاره 199
- آموزش قرآن در عصر رسول خدا (ص) «1» 199
- 1- اسماع قرآن كريم 200
- 2- اقراء قرآن 201
- 3- نظام امتيازي يا امتيازدهي با قرآن «2» 203
- شيوه تفسيرگويي در عصر رسول خدا (ص) 204
- اشاره 204
- 1- بيان مصاديق آيات در عمل 205
- 3- پاسخ به سؤالات قرآني صحابه 206
- 2- توضيحات شفاهي در تبيين آيات 206
- وارثان علوم نبوي 207
- شؤون اهل بيت (ع) 209
- وصيّت نانوشته 211
- الف- ممنوعيت نقل و نگارش حديث پيامبر (ص) 212
- اتفاقات فرهنگي پس از رسول خدا (ص) 212
- اشاره 212
- ب- رويگرداني و جلوگيري از تفسير قرآن «*» 214
- تفسيرگويي در عصر صحابه 216
- 1- نقد ملاك رأي و قياس 218
- اشاره 218
- عصر صادقين؛ بازگشت به كتاب و سنّت 218
- 2- انتقاد از فقهاء و مفسّران اهل سنّت 220
- الف- نهي از تندخواني و ختم سريع قرآن 221
- اشاره 221
- 3- جهتگيري صحيح نسبت به قرآن 221
- ب- دعوت به ريشهيابي مطالب در قرآن 222
- ج- توضيح و تبيين مقاصد قرآني 223
- د- روشنگري در زمينه تأويل قرآن 224
- حاصل و نتيجه كار صادقين (ع)؛ نگاهي به تفاسير روايي شيعه 226
- پرسش براي پژوهش 229
- فصل يازدهم قصه در قرآن، اهداف و ويژگيها 230
- اشاره 230
- مقدمه 231
- نگاهي به قصه، اهداف و ويژگيهاي آن در قرآن 231
- 1- معناي لغوي و اصطلاحي قصه در قرآن 232
- 2- موقعيت قصّه در قرآن 234
- اشاره 236
- 3- اهداف قصّه در قرآن 236
- الف- عبرت و هدايت 236
- ج- تقويت رسول خدا (ص) و مؤمنان 237
- ب- حصول ارزيابي و تفكّر 237
- د- بيان اعجاز غيبي قرآن 238
- ه- آشنايي با سنتهاي حاكم بر تاريخ 239
- 4/ 1- بعد پيام دهندگي 241
- اشاره 241
- 4- ويژگيهاي قصّههاي قرآني 241
- 4/ 2- واقعيتداري و برخورداري از حقيقت 242
- اشاره 242
- طرح يك سؤال 244
- 4/ 3- وجود بعد غيرمادي در داستانهاي قرآني 245
- اشاره 245
- الف) تجلي قضا و قدر در قصههاي قرآن 246
- ب) معجزات و امور خارق العاده 247
- اشاره 247
- فلسفه بعد غيرمادي در داستانهاي قرآني 249
- 4/ 4- دقايق هنري در داستانهاي قرآني 251
- اشاره 251
- اشاره 252
- 1- اجمال و گزينش در نقل حوادث 252
- الف) ويژگيهاي ظاهري داستانهاي قرآن 252
- 2- پراكندگي و تكرار در داستان 253
- 3- تقطيع و برش در داستان 254
- ب) تنوع روش نمايش در داستانهاي قرآن 254
- ج) تصويرسازي در داستانهاي قرآن 256
- د) شيوه پرداخت اجزاء و عناصر داستان در قرآن 257
- پرسش براي پژوهش 260
- اشاره 261
- فصل دوازدهم آسيبپذيري فرهنگي از نظر قرآن 261
- بررسي عوامل آسيبپذيري فرهنگي در قرآن 262
- مقدمه 262
- عوامل مؤثر در آسيبپذيري فرهنگي 265
- اشاره 265
- 1- تزلزل در مباني اعتقادي جامعه 265
- 2- تزلزل در مباني اخلاقي جامعه 267
- 3 و 4- خودباختگي انسان و گرايش به بيگانگان 270
- 5- حاكميت مستكبران و مترفان بر جامعه 274
- 6- بياعتنايي به حدود و مقررات الهي 277
- 7 و 8- غافل شدن از ظرفيت و قواي وجودي، جانبداري از سنتهاي جاهلي 279
- 9- طرح و وسوسههاي شيطان 281
- جمعبندي و نتيجهگيري 283
- پرسش براي پژوهش 286
- فصل سيزدهم قرآن و اهل بيت (ع) 287
- اشاره 287
- بررسي جايگاه اهل بيت عليهم السلام در قرآن 288
- مقدمه 288
- زمينه تاريخي سؤال درباره امامان (ع) 288
- سخني در طبيعت اجمالي قرآن 290
- زمينههاي اجتماعي و سياسي در قرآن 291
- جايگاه سبب نزول در فهم آيات تاريخي 292
- شخصيت اهل بيت عليهم السلام در قرآن 294
- اشاره 294
- 1- فداكاري بزرگ در آستانه هجرت 296
- 2- اهل بيت رسول خدا (ص) در روز مباهله 297
- 3- صاحبان فرمان از نظر قرآن 299
- 4- كمال دين در پرتو ولايت 301
- 5- ولي و سرپرست مؤمنان 303
- 6- ابلاغ آخرين فرمان، تكميل رسالت 305
- 7- منادي برائت از مشركان 309
- 8- پيشتاز صحنه ايمان و جهاد 311
- 9- تعيين وصي در نخستين دعوت 312
- 10- اهل بيت پيامبر (ص) در كتاب خدا 314
- 11- پاداش رسالت 315
- 12- فضيلت انحصاري در انفاق ويژه 317
- 13- شكوه ايثار 319
- 14- بهترين آفريدگان 321
- 15- كوثر رسالت، نسل پاينده 322
- پرسش براي پژوهش 324
- فصل چهاردهم غدير در آيينه قرآن و روايات 326
- اشاره 326
- غدير خم در نگاه تاريخنگاران و مفسّران 327
- زمينههاي تاريخي حادثه غدير 327
- مقدمه 327
- خطبه پيامبر صلّي اللّه عليه و اله و سلّم در غدير خم: 330
- بررسيهايي درباره حادثه غدير خم 333
- 1- جايگاه واقعه غدير در منابع اسلامي 333
- اشاره 334
- 2- بازتاب واقعه غدير در تفاسير قرآن 334
- الف- تفاسير شيعه 334
- نكات مهم و قابل توجّه در تفسير آيه تبليغ 336
- ب- تفاسير اهل سنّت 338
- 1- بررسي فرض نخست- نزول آيه در مكّه 340
- نقد و بررسي عقايد مفسّران اهل سنّت درباره آيه تبليغ 340
- 2- بررسي فرض دوّم- نزول آيه درباره اهل كتاب 343
- 3- تحقيقي درباره شأن نزول آيه تبليغ 345
- الف- رابطه آيه تبليغ با آيات قبل و بعد آن چيست؟ 348
- 4- بررسي چند مسأله پيرامون آيه تبليغ 348
- ب- چرا پيامبر صلّي اللّه عليه و اله و سلّم از اعلام ولايت علي عليه السّلام واهمه داشت؟ 350
- ج- در حديث غدير «مولي» به چه معني است؟ 354
- پرسش براي پژوهش 358
- آ- الف 359
- منابع 359
- ب- پ 360
- ت 360
- ج 361
- س- ش 362
- ح- خ 362
- د- ر 362
- ص 363
- ط- غ 363
- ف- ق 364
- ك 364
- ل 364
- م 365
- ن 366
- و- ي 366
- مقالات 367
- فهرست تفصيلي مطالب 368
تفسيرگريزي و تفسيرستيزي پس از رسول خدا (ص)
مقدمه
در فصل گذشته گزارشي از كيفيت آموزش قرآن در عهد رسول خدا (ص) ارائه گرديد و تأكيد آن بزرگوار بر فهم آيات الهي مورد تأكيد قرار گرفت. اما از جمله واقعيت‌هاي تاريخي پس از رحلت رسول گرامي اسلام (ص) ظهور جرياني در رويگرداني از تفسير قرآن است. اين جريان با اقدام برخي از صحابه رسول خدا (ص) آغاز شد و سپس در بين تابعان وسعت بيشتري يافت كه در نتيجه مسلمانان به جاي تأمّل در قرآن كريم صرفا به تلاوت آيات روي آوردند و از شناخت بسياري از حقايق قرآني بازماندند. در اين فصل تلاش شده است كه با توجه به شواهد تاريخي ابتدا در مورد اين جريان و پيشگامان آن اطلاعاتي ارائه شود و سپس انگيزه‌ها و نيز نتايج حاصل از اين جريان مورد تجزيه و تحليل قرار گيرد.
تفسير قرآن به عنوان دانشي كه انسان را به شناخت معاني و مقاصد كتاب الهي رهنمون مي‌شود، قديمي‌ترين علمي است كه از آغاز نزول قرآن مورد توجه رسول خدا (ص) و مسلمانان قرار گرفته و در تمام ادوار دانشمندان اسلامي بر ضرورت آن تاكيد كرده‌اند. مي‌توان گفت كه دليل اين ضرورت در درجه نخست به طبيعت قرآن باز مي‌گردد كه از نظر معني كتابي ذو مراتب بوده و در بسياري از زمينه‌ها از جمله احكام و تكاليف شرعي مبتني بر اجمال نازل گرديده است و در اين ميان دانش تفسير رسالتي جز روشنگري پيرامون مشكلات قرآني و يا تبيين مجملات آن ندارد.
زركشي در بيان موضوع اين دانش مي‌نويسد: «تفسير علمي است كه با آن كتاب خدا كه بر پيامبرش نازل شده فهميده مي‌شود و معاني و احكام و حكمت‌هاي آن استخراج و